Nga Preç Zogaj

Njeriu mëson në jetë të përqeshë, të tallë, të ironizojë e satirizojë tipa dhe dukuri të ndryshme të kohës së tij, apo vetë kohën e tij. Askush nuk mund të thotë “kur” i mëson dhe “si” i mëson. Të mësuarit e humorit nuk datohet, siç mund të datohet të mësuarit e fizikës apo algjebrës, ku gravitacioni dhe bashkësitë, fjala vjen, mësohen në klasën e dhjetë, ndërsa parimet bazë të mekanikës kuantike dhe ekuacionet përkatëse, në klasën e njëmbëdhjetë. Këto reagime ideo-emocionale speciale zhvillohen bashkë me njeriun, gjatë gjithë jetës së tij. Por ka gjithnjë, për këdo, referenca apo “pika orientimi” që tregojnë një periudhë, një rrethanë, një njeri, një pjesë teatrale, një film apo një libër që ka ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe të paharrueshme për të mësuar kodin e hyrjes në komedinë e jetës. Romani “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, i shkrimtarit të shquar shqiptar Dritëro Agolli, është pa dyshim një referencë e tillë, një pikë e tillë orientimi në kohë për lexuesit e viteve shtatëdhjetë-tetëdhjetë, por edhe për lexuesit e mëvonshëm të këtij romani të rrallë në panteonin e prozës shqipe. Kur brezi im letrar, eklektik në formimin që po merrte nga leximet jashtë klase dhe dogmatik në formimin që i servirej në bankat e shkollës, po endej sa andej këndej në kërkim të drejtpeshimit artistik, botimi dhe leximi i gjerë i Zylos, siç i thoshim shkurt, erdhi me tingëllimin e një parodie të çiltër dhe të epërme me skematizmin, seriozitetin, zymtësinë dhe lejfenizmin e kohës.

Edhe më parë ishin shkruar, botuar e vënë në skenë skeçe, parodi dhe pjesë komike që kishin në fokus burokracinë, paaftësinë, servilizmin, kameleonizmin, tipat bufonë e tjerë. Romani i Agollit i mori, i zhvilloi, i çoi përpara, i ngriti më lart këto shkrepje të komedisë së re shqiptare. Më tej, ky roman u dha talljes dhe ironisë një status që nuk e kishin pasur më parë në prozën e kohës, u dha qytetari, u dha një rreze veprimi që shkonte përtej karikaturizimit të burokracisë, duke prekur një mënyrë të punuari e të jetuari të vetë superstrukturës së shoqërisë. Romani i Agollit ishte për ne një shkollë e çmitizimit të sferave të larta dhe njëherësh një shkollë e talljes dhe satirës me këtë botë që na ishte dukur e largët, e huaj, e paprekshme. Qeshnim me lot, pa e ditur se në atë mënyrë po kultivonim një mënyrë tjetër shikimi, aftësinë për të kapur komiken në gjërat serioze që na rrethonin.

Më vonë, kur e kam lexuar për herë të dytë këtë roman, kam menduar se këtë mund ta bënte vetëm një autoritet publik dhe një artist, si Dritëro Agolli, i cili kishte jo vetëm sovranitetin e duhur për të shtrirë sundimin e satirës së tij në administratën e kohës, por edhe sensin e nevojshëm artistik për të mos e rrezikuar dhe kompromentuar veprën e tij me teprime të një cinizmi dhe antagonizmi aletrar.

“Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” është një roman tipik, nga ata që shkruhen vetë në ajrin e kohës, që mbledhin si bleta, që presin autorin për t’iu dhënë atij. Unë nuk jam habitur aspak kur kam dëgjuar Agollin të thotë në një prej intervistave të tij se nuk ishte ulur ndonjëherë ta shkruante këtë roman nga fillimi në fund, në bazë të një synopsisi dhe të një plani ditor pune, siç shkruhen e siç e përfytyrojmë se shkruhen shumica e librave në prozë. Agolli e shkroi romanin e tij si skenarët e telenovelave, ku njëra puntatë po xhirohet ndërsa tjetra po shkruhet. Pra, shkroi një roman, subjekti i të cilit dukej sikur nuk kishte ndodhur, por ndodhte në kohë reale me të shkruarit e tij. Është kjo një nga arsyet që Zylo ishte dhe mbeti kaq i vetvetishëm dhe kaq i vërtetë si roman.

Për të gjithë ata që mund ta kenë lexuar shumë herët apo për të rinjtë që nuk kanë pasur rast ta lexojnë akoma këtë roman, ia vlen të evokojnë telegrafikisht se romani ka në qendër ngritjen, shkëlqimin dhe rënien nga posti në piramidën e Ministrisë së Kulturës të Zylyftar Kamberit, një personazh butaforik, që të bën të qeshësh, por të ngjall edhe keqardhje me keqkuptimet e tij kolosale, fryt i indoktrinimit libresk, për dijet, shkencën, përparimin, kauzën e marksizëm-leninizmit në botë, e tjerë. Si Don Kishoti, për të cilin thuhet se ishte shkruar për të diskredituar librat dhe zakonet e kalorësisë, shoku Zylo diskrediton me gjenuitetin e tij prej zyrtari dhe punëtori të mendjes klishetë, tabutë dhe modelet e propagandës së kohës. Si në romanet e ngjashëm satirikë, shoku Zylo ka gjithnjë në krah Demkën, shkruesin e tij të fjalimeve, dëshmitarin e tij të lajthitjeve. Demka është një ish-gazetar me prirje shkrimtari, që ka ngecur në rrjetën e një hierarkie mediokre, ku askush nuk di të konceptojë një referat, askush nuk bën përpara me punën e vet.

Në të vërtetë, ndërsa Zylo është personazhi që diskretizon me bëmat e tij stereotipet dhe vanitetin e kohës, Demka si shkrues fjalimesh e referatesh është personazhi plotësues në këtë histori, por një plotësues kryesor, pasi është ai që i tregon ngjarjet, është ai që ka ndjerë një ditë të bukur t’i shndrisë para syve të mendjes vegimi i komedisë së madhe, të cilën vendos ta shkruajë. Në trajektoren e karrierës së Zylos, Demka shpalos një tablo laramane të shoqërisë shqiptare të viteve shtatëdhjetë, sheh si bëhen e zhbëhen aureolat në fytyrat e të ashtuquajturve të mëdhenj, zbulon kotësinë si tipar të kohës. Duke kaluar nga një kapitull në tjetrin, që mbajnë tituj burleskë si: “Shoku Zylo mes vëllezërve fshatarë pranë djersës së kazanit”, “Shoku Zylo ndeshet”, “Shokut Zylo i digjet lëkura” e tjerë, ke gjithnjë përshtypjen e udhëtimit në një parodi. Dhe pyet veten lexuesi: Ku qëndron sekreti apo magjia e këtij romani, që me trajtime shpeshherë karikatureske ka ndërtuar një ngrehinë artistike që na tërheq sot e kësaj dite? Përgjigjja ime është kjo: në thelb ky është një roman për kotësinë, është panairi i kotësive shqiptare në përqasje semantike me “Panairin e kotësive” të Tekerejt. Klimaksi i këtij vaniteti janë esetë e famshme të Shokut Zylo, bejtet, maksimat, fjalët e urta, epigramet, që zënë një vend të rëndësishëm në roman. Të kujtojmë disa, që më kanë mbetur në mendje qëkur isha në shkollë të mesme.

“Tingulli është babai i këngës. Zylo Kamberi, ese”. “Kur ke cigaren në gojë nuk e kruan dot gjithë buzën. Zylo Kamberi, ese”. “Ne jemi shqipfolës/ s’jemi shpirtnjohës – sentencë”, “Një gjë që është varur do të bjerë/Prandaj është varur që të bjerë – Zylo Kamberi, poezi”. Qeshnim me esetë, vargëzimet dhe batutat e Zylo Kamberit. Bënin gara duke krijuar të reja nga mendja jonë, ishte në modë muza e shokut Zylo në atë kohë. Ajo lloj muze tipizonte personazhin, por ishte tregues i një eglendisjeje mendore në boshllëk, si frymë e kohës. Prandaj “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo” qëndronte gjithnjë në kufi, midis një romani komik që të bënte për të qeshur dhe një romani gri për kotësinë, që të vinte në mendime, madje të trishtonte. Personazhet e tij kryesorë Zylo dhe Demka janë nga të paktët personazhe të letrave tona të shndërruar në personifikime. “Zylo” dhe “Demkë” përdoren në të folurën e përditshme për të emërtuar dukuri, nganjëherë edhe pa e ditur “biografinë” e tyre si personazhe të një romani.

Së fundi, ia vlen të shënojmë në këtë shkrim-nostalgji se satirikja është në marrëdhënie binjakëzimi me lirizmin. Poeti i madh lirik Dritëro Agolli shkroi këtë vepër si vërtetim i këtij pohimi.

Igballe Rogova rrëfen rrugëtimin e saj për ikjën drejt Bllacës- Tokës së Askujt që gjendet mes Maqedonisë e Kosovës. Si u tradhtua nga një fqinje që iu tregoi policëve serb se familja e saj ende nuk kishte ikur nga Prishtina? Pse asnjë shoqatë humanitare nuk i ndihmonte të mbijetuarve në Bllacë dhe çka ndodhi kur ajo takoi gazetaren e NBC TV? Gazeta Jeta në Kosovë sjell pjesën e parë të rrëfimit të saj në prag të gjashtëmbedhjetë vjetorit të përfundimit të luftës të Kosovës- 12 qershorit.

28 Qershor 2002, ora 9:00

Po dëgjoja rrëfimet dy grave boshnjake në një takim në ndërtesën e OSBE-së në Prishtinë të organizuar nga ish Ambasadorja Amerikane në Austri, znj Sëanee Hunt. Gjashtë vjet pas përfundimit të luftës në Bosnje, ende ishte emocionuese për gratë nga Bosnja që të flasin për përvojat e tyre nga lufta.

Ndërsa po dëgjoja ato tek flisnin, e kuptova që edhe pse kishin kaluar tre vjet pas përfundimit të luftës në Kosovë, akoma kishte dhimbje në mua që nga lufta. Dhimbja ishte sidomos nga përvoja në Bllace (‘toka e askujt’ mes Kosovës dhe Maqedonisë). Ndërsa ato ishin duke ndarë historitë e tyre mua po më shkonin lotët dhe përderisa po i dëgjoja mendja mu kthye në Marsin e vitit 1999.

Mars 1999

Kur NATO filloi bombardimin e pozicioneve të ushtrisë serbe në Kosovë dhe në Serbi, e tërë familja ime u mblodhën te shtëpija e nënës sime që të mund të qëndronim së bashku.

Policia serbe dhe njësitë paramilitare ishin duke shkuar nëpër Prishtinë duke i detyruar shqiptarët të largohen nga shtëpitë e tyre dhe të shkojnë në Maqedoni ose Shqipëri. Ne ishim mbi 37 njerëz në shtëpinë e nënës: vëllezërit e mi me gratë dhe fëmijët e tyre, motrat e mia me bashkëshortët dhe fëmijët e tyre, kushërinjtë e mi. Kishim shumë pak furnizime.

Çdo ditë kemi jetuar me frikën se policia do të vij për të na detyruar të dalim nga shtëpia.
Në ditën e 4-të të bombardimeve, situata u përkeqësua. Policia serbe nisi hakmarrjen brutale dhe agresive ndaj shqiptarëve për bombardimet e NATO-s.

Ne duhej të ishim të qetë dhe natën përdornim vetëm qirinj, kështu që askush nuk do ta mendonte se ne jemi brenda shtëpisë. Miq nga e gjithë bota do të më thërrisnin dhe më kërkonin të largohesha nga Kosova para se të bëhej tepër vonë. Refuzova. Isha me familjen time. Në shtëpinë ku jam rritur.
Furnizimet na mbaronin çdo ditë e më shumë. Më mbaruan edhe cigaret. Vendosa të shkoj tek fqinja ime serbe që ta lus të më blinte cigare, sepse në dyqane vetëm serbët ishin të lejuar të blenin gjëra.

Të dy djemtë e saj ishin bashkuar me policinë serbe. Nëna më tha mund të jetë tepër e rrezikshme të shkoja e ta vizitoja atë. Ndoshta bijtë e saj do të jenë në shtëpi dhe të bëjnë diçka të keqe, më tha ajo. “Si mund të më lëndojnë ata mua?”, u përgjigja.

Jam rritur me bijtë e saj. Kemi luajtur bashku. Ata ishin gjithmonë të varfër, kështu që familja ime gjithmonë u ka ndihmuar. Që nga rroga ime e parë në vitin 1984, unë gjithmonë ndaja pak para për të.

Megjithatë, shkova në shtëpinë e saj. Ajo ishte vetëm dhe shumë e befasuar kur mësoi që ne ishim në shtëpi. I dhash paratë cigaret e mia dhe gjithashtu për veten e saj. Ajo më premtoi se do të shkonte ti blinte. Nuk e bëri kurrë.

Dy javë pasi filluan bombardimet, policia e armatosur serbe erdhën në rrugën tonë, duke i detyruar shqiptarët të largohen nga shtëpitë e tyre. Ne filluam të organizohemi. Secili prej nesh paketonte diçka që ta merrnim me vete, sepse nuk kishim asnjë ide se ku do të përfundonim. Në çantën time paketova multivitaminat e mia, medikamentet e nënës sime dhe furçën e pastën e dhëmbëve.

Celulari im nuk punonte në Kosovë për shkak se regjimi serb kishte ndërprerë rrjetin, duke u siguruar kështu që ne nuk do të ishim në gjendje të komunikonim me njëri-tjetrin.

Megjithatë, unë vendosa ta marrë me vete.

I luta familjarët që mos të përgjigjen në derë në qoftë se policia troket, duke shpresuar se ndoshta ata do të mendojnë se ne e kishim lënë shtëpinë. Pastaj ata erdhën, trokitën në derën tonë dhe vazhduan rrugën për në shtëpinë e rradhës.

Po vëzhgoja rrugën përmes një vrime të vogël që kisha hapur në perde. U lumturova kur policia vazhdoi të trokas në dyert e tjera. Pastaj fqinja ime doli nga shtëpia e saj dhe vrapoi drejt policisë duke bërtitur:

“Ej, kthehuni! Ka njerëz në atë shtëpi”, tregonte ajo me gisht shtëpinë tonë.

Po të mos kisha shkuar për t’më blerë cigare ajo nuk do ta dinte se ne ishim brenda në shtëpi.
Duhej të mendoja shpejt. U thash familjarëve ti marrim çantat dhe të dilnim në rrugë. Plani ishte që pasi të kthehej policia të mendonin që ne kishim dëgjuar derën por ishim shumë të zënë me paketim e çantave.

Ata njëmend u kthyen të zemëruar duke rrëzuar derën e shtëpisë tonë, filluan të ulërisnin duke na drejtuar armët në kokat tona. Disi gjeta guximin dhe iu përgjigja me të bërtitura:

“Përse bërtisni? A nuk e shihni që po bëheshim gati për tu larguar dhe ishim duke paketuar çantat tona?”
Reagimi im sikur i qetësoi dhe ata u përgjigjën: “Hajt ngutuni pra! Largohuni! Mos u ktheni më kurrë këtu!”

Mezi po mbaja lotët përderisa po zbrisja rrugës me familjen. Herë pas here ktheja kokën prapa dhe po shihja shtëpinë si për ti thënë lamtumirë. Ktheva përsëri kokën prapa dhe pash fqinjën time tek hynte në shtëpinë tonë.

Kur arritëm në qendër të qytetit, kishte polici kudo. Nga çdo rrugë vinin kolona të shqiptarëve duke ecur drejt stacionit të trenit, aty ku na drejtonte policia.

Ka pasur shumë mijëra e mijëra njerëz që prisnin në stacionin e trenit. Mbi ne dhe gjithkund rreth nesh ishin snajperistët.

Filloi shi dhe kishim nevojë të gjenim diçka për të strehuar nënën. Ajo kishte qenë e sëmurë para se të dilnim nga shtëpia. Trenat vinin e shkonin të mbushur me mijëra njerëz që i dërgonin drejt kufirit me Maqedoninë.

Erdhi edhe radha jonë për tu larguar. Ky nuk ishte një tren pasagjerësh, por një tren që e përdornin për bartjen e kafshëve dhe mallërave. Na shtynë brenda si të ishim tufë delesh. Nuk e dinim se ku po shkonim. Treni ishte aq i mbushur me njerëz dhe pa dritare sa që na u desh ta bënim një rreth rreth nënës sime që ajo të mund të merrte frymë.

Pas një udhëtimi 40 minutësh treni ndaloi. Ishte dy e natës. Dëgjuam policinë jashtë duke ulëritur: “Hidhni gaz në tren dhe digjni të gjithë”.

Na lanë në panikë brenda trenit edhe për dy orë tjera, derisa ata vazhdonin të ulërisnin nga jashtë.
Nuk mund ta besoja kur treni filloi të lëvizte përsëri. Shpëtuam, ishte gjithë çka mund të mendoja në atë moment.

Ende po i mbaja lotët. Arritëm në Bllace. ‘Toka e askujt’, në mes Kosovës dhe Maqedonisë. Policia na nxorri nga treni dhe na tha: “Ecni mbi hekurudhë. Gjithëkah anash jush ka mina. Mos u ktheni këtu kurrë më”.

Ecnim dy nga dy në errësirë. Mendova se ky ishte fundi. Shpëtuam! Po shkonim në një vend të lirë tani. Isha gati të qaja, të zbrazem, kur fillova të dëgjoja zërat. Të qara bebesh para meje. Njerëz të shtrirë gjithandej fushës nëpër baltë. Të gjithë të ardhur këtu si ne.

Përsëri mbajta lotët. I thash vetes tani nuk është koha për të qarë por për të menduar. Ecja në mes të fushës dhe pyesja njerëzit se sa kohë kishin atje. Disa thonin dy, disa madje edhe pesë ditë.

Policia maqedonase lejoi vetëm disa njerëz brenda vendit të tyre. Ata nuk lejonin as organizatat humanitare brenda ‘tokës së askujt’. Ata gjithashtu ndaluan edhe mediat ndërkombëtare që hyjnë brenda ‘tokës së askujt’. Ne ishim të bllokuar në mes të dy forcave të policisë. Ata që na detyruan me armë ta lëmë vendin tonë dhe u mirëpritëm po me armë maqedonase.

Nuk konsideroheshim as si refugjatë. Nuk konsideroheshim as si qenie njerëzore. Jo, kjo nuk ishte Bllace, ‘toka e askujt’. Ishte vet ferri.

Shqetësimi im i parë ishte nëna ime. Mendoja se do të vdiste po të qëndronte një ditë në këtë ferr. Duhej të mendoja diçka. Dëgjova një zhurmë nga celulari im. Rrjeti punonte këtu. Nuk mund ta besoja. Celulari im punonte. Shpëtuam përsëri!

Ora shënonte 06:00 në mëngjes dhe prita edhe pak e pastaj fillova duke i thirrur organizatat humanitare që i dija në Maqedoni. Ata të gjithë më dhanë të njëjtën përgjigje: “Nuk jemi të lejuar të hymë në Bllace!”
Kamionët me bukë po afroheshin në Bllace por nuk lejoheshin brenda. Ata filluan të hedhin bukën në turmë njerëzish, të cilët shtyheshin para të kapnin ndonjë copë buke. Kishin fëmijë për të ushqyer.
Bënte ftohtë kështu që vesha edhe një xhaketë shtesë. E mbuluam nënën time me batanijen që kishim marr nga shtëpia. Ajo nuk po ndihej mirë dhe duhej ta largoja sa më parë nga këtu, por si?

Takimi me gazetaren Amy

Nga larg pashë një ekip televiziv. Vrapova në drejtim të tyre duke ulëritur, e zemëruar: “Ku jeni deri tani? A nuk e shihni që njerëzit janë duke vdekur këtu? Çfarë ju mori kaq gjatë?”

Ata ishin gazetarë amerikanë nga televizioni NBC TV. Gazetarja e kuptoi gjithë atë zemërim dhe ma ktheu: “Më quajnë Amy, unë punoj për televizionin NBC. Na rrëfeni historinë tuaj”. Akoma e zemëruar u përgjigja: “Cilën histori? Këtë çka po ju shohin sytë është historia ime!”

Amy ishte shumë e sjellshme dhe po përpiqej të më qetësonte. Ajo më shpjegoi se si kishte arritur të hynte në Bllace bashkë me ekipin e saj. U ishte dashur të ecnin nëpër male pasi policia maqedonase nuk po i lejonte të vinin në këtë pjesë.

Më impresionoi me guximin e saj. Fillova të qetësohem disi. Para kameras u tregova historinë tonë se si u dëbuam nga shtëpitë tona dhe udhëtimin tonë në Bllace.

Para se të largoheshin më përqafoi duke na uruar udhëtim të sigurt dhe pastaj Amy më tha: “Nuk e di nëse do të ketë një tjetër shans për të ardhur brenda këtu, por pasi që telefoni po të punon unë mund të të telefonoj”.

Amy dhe kameramani i saj u kthyen në Maqedoni duke marrë të njëjtën rrugë përsëri: nëpër male.
Nëna ime vazhdonte të kishte shumë ftohtë. Më erdhi një ide. I thash nënës të ngrihej dhe përderisa po e ndihmoja të mbahej fillova të ec bashkë me të shumë shpejtë rreth Bllaces, derisa asaj iu vështirësua frymëmarrja.

Pastaj shpejt e thirra motrën dhe i thash: “Shkoni. Afrohuni te policia maqedonase dhe thuaju se plaka është duke vdekur”. Po e shihja motrën time dhe nënën duke ecur në drejtim të policisë të cilët për çudi i lejuan të hyjnë në Maqedoni.

Funksionoi. Ato tashmë u futën në Maqedoni.

Në pjesën e dyte Igballe Rogova rrëfen se si u organizua protesta e refugjatëve në kampin e Bllacës dhe pse organizatorët e ndryshuan në fund planin e tyre. Po ashtu tregon se në çfarë rrethana Igballe Rogova e takoi gazetaren Amy.

Shumë shpejtë u përhap fjala se po më punonte telefoni, kështu që miqtë filluan të thërrisnin pandalur. Pak më larg ‘tokës së askujt’, në anën e Kosovës ishte një shtëpi bosh, ku ende kishte energjia elektrike kështu që isha në gjendje të karikoj bateritë e telefonit.

Turma e njerëzve veç sa rritej çdo orë. Trenat po sillnin njerëz pa ndalur. Pasdite takova miken time, Flaka Surroi, e cila atehere perfaqesonte UNICEF-in në Kosovë.

Ajo ishte në Maqedoni dhe me distinktivin e UNICEF-it rreth qafës, asaj iu lejua të futej në ‘tokën e askujt’ për të parë se mos gjente familjen e saj, por jo edhe për të sjellë ndonjë ndihmë humanitare.

Flaka më tha se mund të më ndihmojë të dal por i duhej të kthehej pas që të më siguronte një distinktiv të UNICEF-it. Tunduese. Por, pastaj i mendova këta mijëra njerëz të cilët do ti lija prapa në këtë ferr.
Kisha një telefon celular dhe mendova se mund të jem më e dobishme për njerëzit dhe të ndaj informacionin nga këtu, kështu që vendosa të qëndroj.

Gjatë gjithë kohës po binte një shi i imët. Mjaftonte sa për të na lënë të lagur vazhdimisht. Në mbrëmje njerëzit po përpiqeshin të ndiznin pak zjarr sa për tu ngrohur, por rigat e shiut po e fiknin.

Nuk kisha ngrënë tërë ditën, por kisha ujë dhe po i merrja edhe tabletat mulitivitamina. U ndjeva e lumtur që i kisha marr me vete.

Nuk më flihej. Nuk e di a flinte kush ngaqë kishe shume lagështi. U çova dhe u shkoja turmave afër. Bisedoja me ta. Mundohesha tu ipja shpresë se gjërat do të ndryshojnë shumë shpejtë.

Çeli edhe një ditë e re. I mblodha fëmijët që të luanim. Dëshiroja ta kishim një top për të luajtur, por meqë nuk kishim asgjë po bënim gjimanstikë. Fëmijët u gëzuan. Në fytyrat e prindërve po shfaqej një fije buzëqeshje.

Pastaj filluan lajmet tragjike. Dy foshnja të sapolindura vdiqën gjatë natës dhe një plak i cili ishte i sëmurë vdiq sepse nuk kishte asnjë kujdes mjekësor për të. Mendova se tani kështu do ti kishim mëngjeset. Diçka duhej bërë shpejt.

Vazhdimisht po i informoja mediat përmes telefonit për çdo gjë. Ende nuk po lejoheshin mediat ndërkombëtare apo organizatat humanitare. Njerëzit filluan të prisnin me duart e tyre disa drunjë. Kështu ata mund të krijonin tenda të përkohshme me batanije. Ditët ishin gjithmonë të zhurmshme. Njerëzit flisnin me zemërim, duke u pyetur kur do të ndryshonin gjërat. Përpiqeshin të merrnin ca bukë kur vinte kamioni. Por mbrëmjet, mbrëmjet ishin të heshtura. Unë prap në mbrëmje filloja ritualin afër turmave, duke biseduar, duke i ngushëlluar, dukë u dhënë shpresë. Nuk i mendova kurrë nevojat e mia, por nevojat e tyre.

Mëngjesin tjetër, siç edhe ja kisha kisha frikën, dëgjuam për ata që vdiqën gjatë natës.
Ata u varrosën në anën tjetër të lumit të vogël.

Mendova se ne duhet të bëjmë diçka. Nuk mund të rrinim këtu dhe të bënim asgjë kur njerëzit po vdisnin në këto kushte.

Organizimi i protestës

Po më binte telefoni. Ishte partnerja ime Rachel. Para se të fillonin bombardimet, policia serbe kishte urdhëruar të gjithë ndërkombëtarët të largohen nga Kosova. Ajo nuk donte të largohej, të më linte, por më është dashur ta bind që të niset për Budapest. Çdo ditë ajo telefononte për të pyetur se si janë gjërat. Kur ka dëgjuar që ne na detyruan të largohemi nga shtëpia jonë, ajo mori fluturimin e parë për në Greqi, pastaj me tren në Maqedoni, për të më parë. “Igo, ku je?”, pyeti dhe vazhdoi, “Unë jam brenda në Bllace, por është aq shumë e mbushur me njerëz, nuk po mund të të gjej”.

Ajo ishte brenda, në ‘tokën e askujt’! Zemra filloi të më kërcente. Ndërsa ne po flisnim në telefon po i jepnim njëra tjetrës udhëzime se ku të takoheshim. “Shih atë pemën e madhe para lumit? Hajde të ecim në drejtim të saj” i thash.

“Unë kam një çadër” tha ajo. Po ecja në drejtim të pemës, por ende nuk mund ta shihja për shkak të turmës. Pastaj mu shfaq, aty, para meje. Vrapuam drejtë njëra tjetrës dhe u përqafuam gjatë. Pash që edhe mikesha jonë Siobhan ishte me të, duke filmuar çdo gjë me kameran e saj.

Ato kishin arritur të bindin policinë maqedonase ti lejonte të hynin brenda ‘tokës së askujt’, por sigurisht u ishte dashur ta fshihnin kamerën.

Ato sollën shumë ushqime dhe cigare. I shpërndamë të gjitha menjëherë. Ato më kishin sjellë edhe një thes gjumi.

“Duhet të bëjmë diçka këtu” u thash, “ndonjë lloj proteste. Ju mund të na ndihmoni dhe ti informoni të gjitha mediat e pranishme në Maqedoni. Gjithashtu të gjithë liderët politikë”.

Ato qëndruan për katër orë. Ndërsa i shihja tek largoheshin, për herë të parë ndjeva se edhe unë doja të largohesha bashkë me to. Mu duk se mu thye zemra, e megjithatë duhet të qëndroja e ta organizoja protestën.

E formuam një komision për të planifikuar organizimin e protestës. Ramë dakord që ditën e nesërme, në orën 11:00 do të fillojmë paketimin e çantave tona. Pastaj do të rreshtoheshim drejtë përballë me kufirin maqedonas dhe pikërisht në mesditë, te ecnin drejt kufirit ngadalë, por me zë të lartë duke thirrur: HELP (ndihmë)!

Atë mbrëmje i informuam të gjithë njerëzit në mënyrë që ata të ishin të përgatitur për ditën e nesërme. Të gjithë e kishin një hije buzëqeshje në fytyrat e tyre, sepse po ndiheshin mirë që më në fund ata do të bënin diçka.

Më erdhi një telefonatë. Ishte Amy. Ajo ishte duke telefonuar vazhdimisht për të pyetur se si ishte situata, por këtë herë ajo tha se NBC do të më telefonojnë direkt nga SHBA. Ata më bënë disa pyetje lidhur me situatën dhe pastaj ata pyetën: “Igo, pse dhe me kë jeni zemëruar?”
U përgjigja: “Jam e zemëruar me fuqitë e mëdha që e dinë se çfarë po ndodh këtu dhe po bëjnë asgjë për të vënë presion në Qeverinë e Maqedonisë për të na lënë të hymë në Maqedoni!”
Atë natë hapa thesin e gjumit që më kishte sjellë Rachel dhe për herë të parë fjeta. U ndjeva sikur të isha në hotelin më të shtrenjtë në botë.

Rachel dhe Siobhan kishin informuar të gjitha mediat ndërkombëtare të pranishme në Maqedoni kështu që të nesërmen në mëngjes rreth kufirit kishte një turmë të madhe të gazetarëve. E vumë re që uniforma e policisë kishte ndryshuar. Ata kishin veshur uniforma të veçanta me xhaketa antiplumb dhe kishin shkopinj gome në duar. Ata ishin në dijeni të planit tonë!

Rreth orës 10:00, më erdhi një telefonatë nga një mik i cili jetonte në Maqedoni: “Igo, duhet ta ndërpresësh këtë protestë. Kjo do të çojë në një luftë me të madhe. Policia mund edhe të gjuaj në njerëz!”

Ai kishte të drejtë, ne duhej ta ndryshonim planin tonë shpejt. Në vend që të ecnim drejt kufirit, ne vendosëm që të qëndrojmë në vend dhe të bërtisnim: Ndihmë!

Ishte e vështirë ti bindnim njerëzit të ndryshonim planin. Në orën 11:00 u ngritëm në këmbë, i përgatitëm çantat. Po dridhesha nga frika se njerëzit do të ecnin, por në orën 12:00, të gjithë u ndalën në një vend dhe për gjysmë ore ne të gjithë po bërtisnim: NDIHMË!

Policët ishin të irrituar por nuk intervenuan pasi që ne nuk ecëm drejt kufirit. Pas bërtimave, njerëzit ngadalë hapnin çantat, nxirrnin sendet e tyre dhe vazhduan duke biseduar me njëri-tjetrin.

Pastaj më erdhi një telefonatë tjetër: “Ja arritët! Funksionoi! Sonte ata do të lejojnë njerëzit të futen në Maqedoni!’

Unë fillova duke përhapur informacionin dhe u kërkoja që edhe ata ta përhapin lajmin. U përlotën. Unë jo. Akoma jo.

Pas kësaj, për herë të parë u ndjeva e lodhur dhe gjithë energjia më ishte zhdukur. Përfundoi. U ndjeva sikur misioni im mbaroi. Tani mund ta telefonoja miken time nga UNICEF të më ndihmojë të dal nga ky ferr.

Kur i telefonova ajo më tha: “Ne tu lutëm ditën e parë të vish me ne, por ti refuzove, kështu që tani qëndro aty”. Buzëqesha. E dija se po bënte shaka me mua. Më pas ajo tha: “Në orën 13:00 do të vijmë të marrim!”

Flaka u vonua për shkak të problemeve me policinë maqedonase. Ajo kishte një distinktiv të UNICEF-it për mua dhe unë duhej te luaja rolin e punonjeses nderkombetare te UNICEF-it. Filluam te ecnim në drejtim të kufirit, kur kuptova se një polic maqedonas po na ndiqte nga pas. Ai dyshonte se une isha punonjese ndërkombëtare e UNICEF-it. Pastaj fillova ti flisja me zë të lartë Flakes duke pretenduar se jam nderkombetare: “Shiko gjithë këtë baltë mbi pantallonat e mia, nuk mund ta besoj gjithe këtë baltë. Kam këtu vetëm tridhjetë minuta dhe shiko si u bera!!!”
Polici u kthye prapa. Ia dola.

Ecem në drejtim të makinës së UNICEF-it. Kur u ula brenda në makinë, vetem atehere, filluan lotet. Qava gjate gjithe rruges nga Bllace deri ne Shkup.

28 Qershor 2002, ora 19:00

Ish ambasadorja amerikane Sëanee Hunt ka themeluar një organizatë të quajtur: “Gratë bëjnë paqë”. Ajo erdhi në Prishtinë vitin e kaluar dhe këtë vit të takohej me ne, organizatat e grave dhe gratë në parlament. Ajo sapo kishte publikuar librin me rrëfimet e grave boshnjake. Ambasadoren e shoqëronin edhe dy gra boshnjake të cilat kishin ardhur për të ndarë historitë e tyre me ne.

Në mbrëmje ajo organizoi një darkë në një restorant të mirë në Prishtinë. Unë shkova dhe u ula në tryezë me gratë nga Bosnja. Znj Hunt u ul me ne. I dhurova asaj dy libra të botuar nga UNHCR-Kosova për situatën në Kosovë para dhe pas luftës dhe një tjetër lidhur me gratë kosovare.

Ndërsa ajo ishte duke shfletuar librat, këshilltarja e saj u afrua dhe po e pyeste diçka. Edhe ajo po i shihte librat që po shfletonte ambasadorja dhe pastaj më pa mua. Më shikoi si të isha dikush që ajo e njihte më parë. Ajo më njohu zërin. Ajo e pa fotografinë time në libër dhe emri im i shkruar poshtë fotografisë, atëherë u kthye nga unë dhe tha: “Igo, je me të vërtetë ti? Unë jam Amy! Amy nga Bllace me ekipin e TV!”

Nuk po u besoja syve. Në lot, e përqafuam njëra-tjetrën për një kohë të gjatë. Ne nuk e njohëm njëra-tjetrën.

“Çfarë po bën në organizatën ‘Gratë bëjnë paqe’?” e pyeta.

“E pra, që kur jam takuar me ty, më ke ndryshuar jetën. Kështu që vendosa të punoj me organizata të grave dhe ja ku jam!”

Biseduam gjërë e gjatë derisa erdhi koha për t’u larguar. Ajo do të largohej nga Kosova në mëngjes, por Amy premtoi se do të kthehej dhe të dëgjonte vazhdimin e rrëfimit.

***

Qëkur hyra në Maqedoni me veturën e UNICEF në vitin1999, pushova për dy javë dhe pastaj punova me gratë dhe fëmijët me organizaten “Motrat Qiriazi” me perkrahje te organizates suedeze Kvinna till Kvinna, në kampet e refugjatëve në Maqedoni.

Kur u kthyem në shtëpi në korrik të vitit 1999, vazhdova punën me gratë dhe fëmijët e traumatizuar dhe duke ndihmuar njerëzit në nevojë. Mendova se isha ballafaquar me dhimbjen e luftës, por duke dëgjuar rrëfimet e grave boshnjake, kuptova që e mbaja ende në supe historinë time të dhimbshme të Bllaces dhe se ritakimi me Amy ishte procesi i shërimit tim.

Gjithë këtë kohë miqtë më pyesnin pse nuk shkruaj për përvojën time në Bllace. Nuk mundja, por tani ndjej që mundem. U ula. Tërë ditën shkrova. Ndjehem më mirë tani. Tani e nxorra gjithë çka pata.

Rreth 33 mijë maturantë të Kosovës sot do t’i nënshtrohen testit të Maturës.

Provimi, sikur edhe vitet e mëparshme do të mbahet në dy pjesë. Pjesa e parë do të mbahet më 6 qershor(sot), ndërsa pjesa e dytë më 20 qershor.

Testi fillon në orën 10:00 dhe përfundon në orën 13:00.

Ministri i Arsimit do të vizitojë disa shkolla për të parë për së afërmi si po shkon ky proces, ndërkohë, pasdite Komisioni Qendror Shtetëror i Maturës, do të mbajë konferencë për media për mbarëvajtjen e Provimit të Maturës.