Poete, prozatore, botuese, Flutura Açka ndan jetën mes Holandës dhe Shqipërisë, duke i rezistuar një gjurme letrare jo të lehtë për t’u identifikuar. Një profil letrar kompleks, poete rebele e ankthit, aktive, reflektuese që na rrëfen çfarë ndodh me ekzistencën e njeriut, asaj të gruas të quajtur “poete të tmerrshme”.
Gjithmonë ka një nisje, ashtu si ju në poezi, duke hyrë në letrat shqipe. A keni një gjurmë pse ndodhi, çfarë nxiti, urrejtje apo dashuri?
Besoj erdhi natyrshëm, me një vëllim modest poetik, por që për fat u prit mirë nga kritika. Ishte droja e parë, pas një periudhe të gjatë tërheqjeje, për shkak të njëfarë “konflikti” që m’u krijua nga një botim i një cikli modest poezish para 90-ës, nga nuk guxova më të mendoja se mund të botoja. Dhe mendoj se ishte një gjë më e fatshme për mua, pasi nuk regjistroj asnjë poezi të detyruar për t’u shkruar në librat e mi, pra kam botuar dhe ribotuar vazhdimisht poezinë time të plotë, pa asnjë lloj redaktimi. Të gjitha bashkë ato japin kurbën e pjekurisë sime poetike, një gjë fare e natyrshme. Kam qenë poetikisht e pjekur kur botova librin e parë, me një fjalë nuk isha një fëmijë që nxitonte të hynte në letërsi, isha pak a shumë njëfarë poeteje, e cila kishte nevojë vetëm për medium. Dhe ku ka medium më të mirë se liria, poezia ime dhe rrëfimi im në përgjithësi, është një dashuri e gjatë dhe gjer në vdekje me lirinë. Asaj i falem dhe asaj ia dedikoj të qenit shkrimtare sot.
Cila është Flutura, ku ndahen dhe takohen dy qeniet tuaja, dhe ajo poete, shkrimtare? Nuk është e lehtë t’i identifikosh.
Qenia ime prej shkrimtareje e përfshin edhe poeten, këtë e vëren lehtë te proza ime, që ndonjëherë, në fragmente të caktuara, mbase edhe në ndonjë roman (“Vetmi gruaje” 2001), i ngjan një poezie të gjatë. Proza erdhi natyrshëm tek unë; pas një ravgimi të gjatë poetik, vjen një çast kur ke nevojë të shtrihesh më gjerë, të duket sikur xhaketa e ngushtë e poezisë, nuk i mban dot erërat që fryjnë bashkë me pjekurinë tënde letrare. Kjo nuk i ndodh çdokujt, ka poetë që kanë lindur për të vdekur poetë. Unë nuk i përballova dot tundimit të kësaj Circeje si proza, dashuria me të cilën është ndër gjërat më të bukura që më kanë ndodhur në jetën time, jeta e një njeriu të mahnitur nga fjala dhe tingëllima e saj. Por edhe brenda prozës, kam bërë “tradhtira” të vogla e të natyrshme; ai romani poetik i fillimit, kaloi dora-dorës në romanin e gjatë, çelësat e të cilit t’i mëson mbase edhe përvoja, leximet, atmosfera kulturore nga rrethohesh, por pa sforcimin që do të kërkonte çdo lloj akti tjetër, veç letërsisë. Por ky nuk është “keqkuptimi” më i madh i jetës sime, pasi të gjitha format e artikulimit tim letrar, komunikojnë mes tyre dhe japin e marrin, duke ndërtuar një arkitekturë të tillë, që më ka bërë të ndihem mirë në çdonjërën ngjyrë dhe dizenjim të tyre. Si në jetën e çdo shkrimtari, edhe në jetën time, “keqkuptimi” më i madh është midis qenies biologjike dhe shkrimtares, mbase të bekuara të jetojnë në përditën e të njëjtit njeri. Sa distante dhe e tërhequr, sa diskrete dhe e kujdesshme është qenia ime biologjike, aq luftarake dhe pa drojë është shkrimtarja. Dhe as nuk jam lodhur ndonjëherë t’i bëj ndonjë shpjegim kësaj; unë thjesht jam kështu. Nuk di as ta përkufizoj qartë ekzistencën time mes këtyre dy gjendjeve, por besoj se koshienca kurrë nuk ka mundur dot ta përmbysë subkoshiencën, në tekstet e mia ka shumë prej meje, por që nuk i ngjan asgjëje times specifikisht. Të paktën aq kohë sa mëtoj të mos shkruaj letërsi epistolare, kur ta bëj këtë do ta shpall qysh në krye që jam unë.
Ju keni një poezi të herët, autoportret me të cilin nisni ciklin e përmbledhjes, 10 vite poezi, përfshirë ’93-2003, dhe vargjet janë: Jam dhe s’jam/qaj dhe qesh/ flas dhe hesht… Ç’është ky dyzim jo i rrallë që ngjet me njeriun, me ju?
Është dyzimi i përjetshëm i njeriut, por përtej kësaj, është poezia e një vajze të re, e cila rrekej dikur të krijonte identitet, pa e ditur se kjo lojë mes të qenit e të mosqenit, ishte mundimi ekzistencial i thelbit të artistit, është loja joshëse dhe trembëse njëherësh mes koshiencës dhe subkoshiencës, asaj tëndes dhe asaj që përpiqesh t’ua mveshësh të tjerëve. Kapërcimi i këtij tehu të padukshëm, pra servirja e gjësë tënde si jo e jotja, me formën e rafinuar që jeta u ka blatuar shkrimtarëve, është ajo çfarë i dallon shkrimtarët mbase nga shkruesit dhe rrekësit e tjerë të letrave. Është njëlloj si të ngasësh dy kuaj të bukur, njëri prej të cilëve është fantazmë, por energjinë shtytëse të të cilit, e ndien vetëm ti, ai është aty i pranishëm vetëm për ty, vetëm ti ke sensorë ta gjesh praninë e tij, dhe ty do të të duhet të provosh të mbash ekuilibrin tënd fizik, psikik, limfatik, emocional të tillë, që realiteti të jetë realitet dhe trilli të mbetet trill. Është një magjepsje e madhe të shkruarit, ka qenë një magjepsje e hershme, qysh atëherë kur nuk e dija se baresja në shtigjet e tij, me atë verbërinë e pafajësisë. Asaj kohe i takojnë këto vargje dhe pa ndonjë domethënie të madhe e me një thjeshtësi moshe, japin në fakt kuptimin e asaj, që do të ndërtonte çdo ditë e nga pak thelb në jetën time. Në largesë nga ajo kohë, kur janë shkruar këto vargje, përtej naivitetit të tyre, përftoj një nevojë për spontanitetin, pafajësinë, sinqeritetin dhe pastërtinë e tyre, gjë që më kanë braktisur kohësh, për të ndërtuar një ngrehinë më “egoiste” dhe të vendosur.
Po të vazhdojmë të njëjtat vargje nga më sipër: Unë tempulli i kundërshtisë pafund/ unë, gjithkund/ askund… Pse njeriu vendoset përballë kondicioneve të tilla, zhdukjeje, ikjeje, të një odiseje, si i vetëm kundër të gjithëve. Është një zgjedhje a zhvendosje koshiente e juaja, ndonëse nga vargjet kuptojmë se i përkasin një jetë më herët? Është thelbi juaj ky?
Nuk është largim, as veçim fizik. Jua shpjegova disi pak më lart. Kjo ndeshje forcash brenda teje, të krijuara nga burime të tuat të brendshme, mbase është fuga kur parapërgatitet pra ky: Sistemi i tërë neurozash, parehatie, ankthesh, thirrjesh për kumte, këmbëngulje për të kërkuar shpjegime të gjërave, shqyrtime të thelbit tënd e ekzistencial, të kësaj lëvizjeje të pazakontë të limfës tënde, që përmblidhet e gjitha me një fjalë: MUZË. Gjithçka ndodh në mënyrë të pavullnetshme, megjithëse kam dëgjuar njerëz që kanë vendosur të jenë shkrimtarë në një moment të caktuar. Këtë nuk e kuptoj se si mund të ndodhë, por përderisa ka njerëz të cilëve u ka ndodhur, po e marr të mirëqenë. Unë besoj në teorinë që shkrimtari lind, por që e bëjnë edhe rrethanat, pra në shkrimtarin suksesi i të cilit varet kryekëput nga rrethanat. Një shkrimtar i lindur pa kushtet për të formësuar shkrimtarin, nuk mund të quhet shkrimtar. Dhe shkrimtarë të tillë të vdekur ende pa lindur, mund të ketë me mijëra kjo botë e gjallë. Mund të kisha qenë edhe unë, po të mos kishte qenë, siç ju thashë, kapërcyelli i 90-ës.
Ka një ekzistencë, sidomos ajo e mundësisë për të cilën krijimtaria juaj i ka përkitur një vrulli që nuk nënkupton as feminizëm, as dobësinë, as rezistencën… Qartas selekton një frymë kundërshtuese, dhe jo pak herë e lëshon ironinë. Konkretisht është një shqetësim, ankth, pse?
Mbase kjo ka të bëjë me thelbin tim, rebelizmi i natyrës sime, mbase ka gjetur të çarë diku koshienca për të “helmuar” subkoshiencën time. Jo, unë nuk jam shkrimtare feministe, madje kam bezdi nga hove që i ndajnë burrat nga gratë. As dobësi, as rezistencë. Ajo që ju lexoni si kundërshti, është përgjegjshmëri. Mbase është jeta ime që e mbështet këtë përgjegjshmëri, unë nuk kam asnjë varësi nga shoqëria së cilës i përkas, nuk pres prej asnjë favor, asnjë shpërblim, asnjë mirënjohje, dhe kjo mbase e ka mprehur sensin tim të përgjegjësisë. Ndoshta në rrethana varësie, edhe mund të kisha qenë më pak kundërshtuese, si shumë kolegë të mi, të cilët janë “politikisht korrekt” dhe që e dinë se sa e rëndësishme është kjo në kohë heqakeqesh shoqërore e periudha kaotike që po kalojmë bashkë me tranzicionin e gjatë. Fundja, kjo është zgjedhje, e imja ka privimet e veta, që kurrsesi nuk është përqarje, por më ka dhënë më shumë lexues. Shkrimtari sot, pra shkrimtari i kohëve të reja, është edhe një qenie mediatike, pra më i ekspozueshëm, për shkak të ritmit dhe mjeteve me të cilat operon shoqëria sot me informacionin. Kjo sigurisht të detyron të përdorësh edhe mjete të tjera ballafaqimi me lexuesin, jo vetëm atë të kuvlisë e studios tënde të rehatshme. Kjo sjellje ndryshe, reflektohet edhe në sjelljen ndryshe të lexuesit ndaj teje; lexuesi sot është shumë më i ndjeshëm ndaj ligjërimit tënd, edhe atij publik. Çështja është a e di ti si shkrimtar, se ke shenjën e “delegimit të zërit të shoqërisë tënde”, siç thotë Mario Luzzi? Ndaj edhe them se kjo është zgjedhje, dhe çdo zgjedhje, është e drejtë e çdokujt. Ka duar që nuk i druhen zjarrit, ka duar më të zgjuara që zgjedhin mashën për zjarrin, dhe ka duar që as i afrohen fare, e të tjera që veshin doreza dhe preferojnë ta ngrijnë kohën për veten.
Përvoja juaj me librin, është ndarë edhe me tregun. Prej vitesh drejtoni një ent botues, po ashtu në lëvizje Shqipëri-Holandë. Çfarë e shoqëron këtë kompleksitet jetese, njëkohësisht botuese e grua?
Të gjitha këto kryqëzime që përmendët, mund ta kenë barrësuar ca rrugën time letrare, padyshim që po, por njëherësh e kanë ndihmuar atë të perceptojë rolin dhe raportin e librit në shoqërinë shqiptare në kohët e reja. Gjithmonë kam patur një kureshtje më shumë për librin, se thjesht kureshtja e një shkrimtareje, interesimi i së cilës mbaron atë ditë që dorëzon librin. Duke e njohur tashmë tregun e librin, e kuptoj se çfarë është e rëndësishme, që teksti yt, dhe i çdo shkrimtari që unë besoj e meriton vëmendjen e lexuesit, kërkon për të shkuar deri atje. Është një infrastrukturë e tërë, të cilën nuk do ta kuptoja dhe nuk do t’i kushtoja vëmendje, po të mos isha botuese. Duke e njohur këtë, e kuptoj se në ç’ditë të vështira është shkrimtari shqiptar sot, se sa të pamundur e ka një mbështetje të vërtetë, jo thjesht morale nga shoqëria. Se në ç’pikë të dhimbshme është sot letërsia shqiptare. Të qenit një pjesë të kohës edhe në Holandë, e bën edhe më të dukshëm ndryshimin në sytë e mi. Përkujdesja ndaj letërsisë dhe shkrimtarit në Holandë, respektimi i statusit të tij, veçimi dhe trajtimi si një pasuri kombëtare, mu njëlloj siç janë edhe minierat dhe burimet e tjera kombëtare, është një nga gjërat që më trishton sa herë vij në Shqipëri, dhe sa herë më duhet të flas për letërsinë shqipe. Por po aq, më ka bërë më të përgjegjshme ballafaqimi me letërsinë e madhe, më kërkuese me veten, më modeste, më të angazhuar me vendin tim, edhe pse me një dozë dhimbjeje si njeri, dhe me një dozë revolte si shkrimtare. Si grua, dhe njëherësh botuese, e kam ndier dhe kuptuar se sa shanse të pabarabarta të jep liria në Shqipëri. Ti e ndjen “peshën” e burrit që dominon jetën shqiptare në çdo hap që hedh këtu. Vetëm në Shqipëri kam dëgjuar – nga vetë shkrimtarë burra – që gratë janë të zonja vetëm për lot dhe fëmijë, jo për të qenë shkrimtare. Apo të tjerë kur thonë se gratë e letrave, janë të zonja vetëm për ditarë dhe letra dashurie. Se sa energji të duhet, të përballesh me të tilla fronte regresive, me të tilla mentalitete në letrat shqipe, është e kuptueshme. Unë kam zgjedhur vetëm një rrugë: Të shkruaj. Betejën më të mirë e bën vetë letërsia, koherenca me lexuesin, talenti (nëse e ke bekimin për këtë), stili yt, profili yt letrar, për të cilin të duhet të punosh vazhdimisht, dhe mbi të gjitha, integriteti yt. Nuk besoj se do të kisha bërë më shumë po të kisha qenë burrë, veç nëse do të kisha pirë më shumë kafe mejhaneve shqiptare, apo të kisha gjuajtur gra që do të më dilnin përpara, me atë psikologjinë e haremllëkut, se çdo bukuri përpara meje duhet provuar, një psikologji tipike shqiptare. Kështu që nuk do të doja të isha burrë, sepse nuk do të doja të isha peng i zgjedhjes. Si grua zgjedh, dhe kjo është një superani e plotë, që burrat nuk kanë fatin ta provojnë dhe ta shijojnë.
Si shihet një vend si Shqipëria, në gjuhë, në letra, në një integritet më tej këtyre sinorëve? Ju përballeni me një racionalitet mbi kultura e shoqëri, me të cilat krijoni një reflektim, ndoshta dhe emergjente çfarë na duhet, ku po shkojmë, pse jetojmë?
Si të them, është fat dhe pafatësi njëherësh, të shkruash shqip, të jesh shkrimtare shqiptare. Fat se shkruan në një gjuhë aq të mrekullueshme, me plasticitetin e së cilës mund të luash sa të duash. Pafatësi, se shkruan në një gjuhë që flitet nga pak njerëz, gjë që të krijon një mur të lartë për të komunikuar me botën e madhe. Se përse jemi në këtë zgrip moskomunikimi, kërkon një analizë të gjatë, që nis me shkujdesjen ndaj letërsisë dhe artin në përgjithësi, me lënien e tyre në periferi të vëmendjes shoqërore, gjë që e kam artikuluar shpesh publikisht. Të tjerat u përpoqa t’i shpjegoj më lart.
Kalojmë te vetja, si një kalim të shpejtë në një tren ekspres, ku ndalet edhe poezia juaj, vetmia, heshtja, ankthi, forca, frika, besimi i marrë… Të gjitha janë kontekstualitete që burojnë në një sy gjithë gjendjen. Si i keni përjetuar etapat tuaja të krijimtarisë, kërkimi, njohja…?
Nuk ka qenë e lehtë. Edhe pse vonë dhe jo aq natyrshëm në krye, aq natyrshëm dhe në kohë, në kapërcimet brenda rrethimit letrar. Kapërcimet e mia i ka furnizuar me energji edhe vetë jeta ime. Lëvizjet e mia, kryqëzimet e shumta të jetës sime, njerëz pafund që shpesh kanë dhënë personazhe atipike, por edhe marrafrymës, fotografi të pafund që syri kap gjatë lëvizjes, peizazhe që ndërrohen para meje vazhdimisht, lidhja akute me librin, një jetë jashtë rutine, me përdita ku asnjëra nuk i ngjan tjetrës, ndjesia ime vetizoluese, njëfarë racionaliteti i lindur mbase e që ka mundur të balancojë mbindjeshmërinë: Të gjitha këto mbase kanë përcaktuar një tragë që mund të quhet jetë e një njeriu që ka patur nevojë të rrëfehet. Jeta ime e gjitha frymon libër, nuk e di nëse është kjo aq fantastike, por sa kohë është zgjedhja ime, e më bën të ndihem mirë e bukur n’lëkurën time, them se është e bukur.
Është ndjerë jo pak herë zëri juaj, reagimi që për fije mund të krijojnë atmosferën e një feminizmi te ju, por jo. Jeni aktive në çështje të politikës, në situata që prekin një të shkuar abuzuese, a përkon kjo me një ndjeshmëri intelektuale apo rëndom ngacmimi vjen prej të shkuarës, si një kompleks? Ekzigjenca juaj për të kundërshtuar, rebeluar, për t’u përballur pak, ndajnë çfarë ju shkruani në poezi e prozë, me një realitet me spontan ku ju duhet reagimi. Çfarë ndodh kur kjo alkimi bëhet letërsi?
Letërsia ime ka tatuazhin e kohës që unë jetoj, e kohës që unë perceptoj (që mund të mos ketë domosdoshmërisht kohën time kalendarike), që pa as më të voglin dyshim, ka sfondin e saj historik. Unë kam bindjen se letërsia është histori, pa datime saktësore historike, pa emra konkretë politikë, pa shkresurina e rutinë historianësh, por me një besnikëri të pagabueshme të historisë së një kombi. Nëse do të kuptosh çfarë ka ndodhur vërtet dikur, çfarë ndodh vërtet sot, referoju letërsisë, sepse ajo ka një epiqendër tjetër nga nis valët e radarit të saj: Ai nga brenda jashtë. Shpjegimi që i bën letërsia njeriut dhe kohës së tij, pra ai nga brenda njeriut, është shpjegimi më i rëndësishëm historik, sepse ka lidhje me kujtesën, mu si “një zgjatim i saj”, siç thotë diku Borgesi. Do t’u sillja vetëm një fakt të thjeshtë që t’ua provoj këtë. Dikur Platonin, kur iu kërkua nga Dionisi që t’i jepte Kushtetutën e vendit, ai nuk hezitoi t’i jepte diktatorit komeditë e Aristofanit. Çfarë më mirë mund ta shpjegonte kohën dhe politikën, se letërsia. Ne nuk e dimë se ç’ndodhi pas këtij takimi, por dimë filozofinë që rri pas kësaj fabule që na vjen nga kohët si një e vërtetë sublime. Ky është misioni i letërsisë, nëse letërsia ka një mision, pasi kur shkruhet, ky mision nuk është fare në evidencë të subkoshiencës. Ka patur shkrimtarë shqiptarë (për etikë nuk po përmend emra) në historinë e letërsisë shqipe, të cilët në kohë të trazuara, nuk kanë shkruar për kohët e trazuara kur jetonin, por merreshin me tema dhe shkrime që nuk kishin lidhje me atë që i rrethonte, as me kujtesën e tyre madje. Këta shkrimtarë, megjithë përpjekjen e ndokujt për t’i shenjuar në listën e letrave, koha i ka fashitur dhe askush nuk i kujton. Kjo për faktin e thjeshtë, ata nuk kanë bërë histori në veprën e tyre, nuk kanë respektuar kodin e heshtur mes shkrimtarit dhe kohës se tij, simbioza që e bën një shkrimtar të përgjegjshëm dhe po aq të rezistueshëm në kohë.
Cilat janë ishujt e mendimit që zbulon apo mban një shkrimtar, përse ka frikë?
Shkrimtari nuk ka frikë, as skrupuj, pasi është në një botë dhe kohë paralele, ku kodi i botës së gjallë me skrupuj dhe trembje, nuk ekziston. Skrupujt dhe kodet ai i vesh kur kthehet në realitet dhe e lexon veprën e tij si traktat, jo si trill. Sa kohë ai është shkrimtar, ishulli i vetëm i mendimit, mbetet subkoshienca e tij, respektimi i së cilës me koshiencë të plotë, e bën atë të vërtetë. “Dëgjimi i vetvetes”, që Bloom e shtjellon për shpjegimin e procesit të shkrimit, është paradigma që mban thelbin e letërsisë. Është fjala për respektimin e zërit të vetvetes dhe shqyrtimi i prerjes tënde racionale. Për shkrimtarin, vjen një çast i caktuar, kur racionaliteti i tij, ia bën me dije rolin, qasjen e tij ndaj shoqërisë ku jeton, përgjegjësinë ndaj blatimit të tij, dhe padyshim, në shoqëri me shtrëngesa si shpesh shoqëria shqiptare, edhe për fërkimet dhe pasojat që mund të ketë. Shkrimtari dhe gazetari janë toteme jo aq të pëlqyera nga pushtetet, pasi lidhen me fjalën, dhe kësisoj drejtpërdrejt me lirinë. Arti i fjalës nuk ka sofistikimet e arteve të tjera, dhe i flet shoqërisë shumë më hapur. Liria mentale është ishulli ku prehen dhe baresin shkrimtarët, në të vetmin vend ku janë të mbrojtur. A e përdorin këtë liri mentale për të çliruar edhe veprën e tyre, a e përdorin këtë liri mentale edhe për të çliruar me idetë e tyre shoqërinë së cilës i përkasin, a e përdorin këtë liri mentale për t’u kufizuar në kullën e tyre, kjo është një çështje zgjedhjeje. Shkrimtari nuk ka detyrimin të jetë në krye të betejave shoqërore, qofshin këto edhe në demokraci, por ka detyrimin që në “dëgjimin e vetvetes” të jetë i ndershëm me vetveten. Unë këtë e kam bërë, ndaj nuk kam frikë, por as turp nga vetvetja, nëse do të më duhet ndonjëherë të shqyrtoj vetveten.
Ju keni kënduar edhe “baladë fushatës së frenimit të ndjenjave”. Ç’është një grua e çuditshme, një burrë i tillë, ju vetë duke e thirrur si shpjegim pamundësie, absurdi. Diku në vargjet tuaja, apo titull, saktësisht thoni: Morali është diktaturë. Cilin kontekst përfshini?
Po, në fakt është një poezi që e ka titullin më të gjatë se ç’është vetë poezia, e hershme kjo dikur e 20 viteve më parë, atëherë kur rinia ime ecte më shpejt se mendimi im, kur gjaku im lëvizte më shpejt se mendimi im, kur limfa ime trazohej më shpejt se arsyeja ime. Nuk janë vargje për vetveten, por për atë gjendje që shpesh e vëreja dhe e vërej ende. Kjo çështja e frenimit të ndjenjave, është një sëmundje njerëzore, që buron nga nevoja e një vetëkontrolli që e përndjek njeriun, e që ka lindur njëherësh me njeriun. A është kjo një frikë a një nevojë për të qenë “politikisht korrekt” a “moralisht korrekt” në thelbin e njeriut, a më shumë e zgjuar dhe e kultivuar në ato shoqëri, ku dukja dhe e sipërfaqshmja, marrin shumë më shumë terrene se ndjesitë dhe nevojat e brendshme? Nuk e di saktë. Me përmendjen e kësaj poezie, ju më sollët afër një kujtim të bukur që kam nga një recitim i dikurshëm i saj në “Netët e poezisë në Strugë” në vitin 1998. Në panelin ku u recitua kjo poezi (edhe në anglisht), ishte edhe poeti i madh rus, Andrei Voznjesenksi, atëherë në jetë dhe plot vitalitet. Kur mbaroi leximi i poezive, ai m’u afrua dhe më puthi duart, duke më uruar për poezinë. Ndoshta kishte gjetur diçka të tijën në ato pak vargje, a ndoshta i kishte pëlqyer vetë poezia, ajo puthje duarsh nga një mjeshtër, më ka mbetur një shenjë e pashlyer.
Ju kujtojmë “Vdekja na vjen herët a vonë”. Herë pas here keni poezi mbi vdekjen, lini vargje se si lexohet vdekja para ardhjes? Kjo ndodh shpesh ndër shkrimtarë, dhe ja ku jemi në një rast, te ju. Pse paramendohet?
Mbase kjo lidhet me vetë procesin e krijimit. Ti je në një jetë paralele, e njëmendtë me vdekjen, me personazhe të paqenë, me komunikime që të ndodhin paralelisht me jetën tënde, një gjë e frikshme, por që të josh. Mbase e përafërt me vdekjen, si të jesh nëpër një “baritje të nëndheshme nëpër vdekjen”, siç thotë edhe Margaret Atëood në përkufizimin e saj të artit të të shkruarit. Është një gjendje gati paranormale, një largim nga realiteti dhe rikthimi në kohën tënde, nuk është aq i lehtë. Në këtë ves vetmimi, në atë hapësirë të kafkës që për habi ka një dimension kozmik, ti qenia prej mishi dhe gjaku, nuk ke asnjë atom konkret në përbërjen tënde; megjithatë je zotëruesi i një jete të tërë me trafik njerëzor, me sentiment, një imitim i realitetit, që ngaqë të është kaq real, pasi e ndërton vetë, ke dhimbje kur e braktis, kur të duhet ta çosh për botim. Magjepsja është kaq e madhe, dhe ti nuk ke asnjë shpjegim për këtë, sikurse nuk kanë shpjegim njerëzit që thonë se kanë jetuar vdekjen klinike, apo ata që jetojnë me ndjesitë e rimishërimit. Mua më ka ndodhur madje të bie në dashuri me ndonjë personazh timin, ose kam ndërtuar ndonjë personazh, ndonjë burrë veçmas, me ato ndjesi e tipare që nuk kam mundur t’i gjej në burra të gjallë në jetën time. Çfarë është kjo? Dhe, a mund të ketë frikë një dikush që rravgon përditë në fusha të tilla energjish? Për një njeri të tillë, vdekja duhet të jetë, besoj unë, një pakogjë, ndaj edhe e përmend pa ndonjë trembje të dukshme.
“Ftesë për flirt”, është përmbledhja poetike që i shtohet biografisë suaj letrare. Dashuri, eros që gjithsesi e keni pasur brenda spektrit tuaj poetik. Pse ende bën zhurmë seksi, erosi, trupi? A mendoni se estetika nuk e ka vendosur sa duhet këtë raport, në krijimtarinë sidomos femërore?
Kur më pyesni, mbase ju i referoheni debatit të fundit publik mbi letërsinë erotike. Sensualiteti dhe erosi në letërsi, është pjesë integrale e saj dhe si një shkërbim i realitetit që është, e ka edhe këtë pjesë natyrshëm. Nuk e kuptoj pse bën kaq shumë zhurmë mes nesh kjo rrekje metafizike mbi erosin. Ndoshta sepse nuk e presin nga femrat, ose ndoshta pse femrat në letërsinë shqipe, kanë bërë më shumë në këtë eksplorim narrativ. Në rrëfimin tim, edhe në poezi madje, sensualiteti është i pranishëm dukshëm, aq sa një kritik në Kosovë e quajti poezinë time “si libido në poezinë shqipe”. Dikujt, rrekja ime dhe e kolegeve të mia, mund t’i duket si pornografi, por ku janë përcaktuar kufijtë mes tyre? Në letërsi, barriera të tilla morali, janë shumë të diskutueshme, mendoj se veç kritikës që ka të drejtën e saj të analizojë poezinë dhe prozën si tekst, pjesa tjetër i mbetet lexuesit. Nuk ka moral në letërsi, thotë Niçe diku, por gjykim moral mbi letërsinë, dhe në këto gjykime, ngatërrohet e drejta e pafund e shprehjes së shkrimtarit, me të drejtën e moralit për të vënë bankina të tilla, që të mos dëgjohet zhurma që vjen nga kjo superstradë limfatike njerëzore, edhe pse produkt shpirtëror, edhe pse mesazh i subkoshiencës. Në “Ftesë për flirt”, unë thjesht kam një numër më të madh poezish erotike se zakonisht në vëllimet e mia të mëparshme, ose si të thuash, mbase edhe nga gracka e titullit, duket si një libër me atmosferë erotike. Në fakt, një pjesë e mirë e librit është i thuktë dhe me një frymë të qartë rebeluese. Disa poezi të tij do t’i shqetësonin po t’i lexonin njerëz që kanë në dorë fatet e këtij vendi. Por për ata që e njohin edhe prozën time, e kanë gjetur herët erotizmin në rrëfimin tim, mbase qysh te “Kryqi i harresës” (2004), natyrisht me atë perceptim që kam unë për erosin dhe sensualitetin, ai në kufijtë e diskretes, ku me fjalë më pak pornografike, të përftosh një sentiment me temperaturë të lartë erotike. Dhe kjo ka të bëjë me stilin tënd të rrëfimit, të tjerë kanë tjetër mënyrë të transmetimi të emocionit, dhe sekush është në të drejtën e vetë ta quajë sentimentin eros, apo erosin pornografi në letërsinë e tij. Fundja, të gjitha janë pjesë të kësaj bote të gjallë
Mund të na thoni një poet, jo domosdoshmërisht të ngjashmit me ju, që tronditin psikikën e njeriut, pa qenë të ndërmjetëm në letërsinë e tyre të tmerrshme?
Nuk janë vetëm poetë, por ka rrëfimtarë magjepsës që më tërheqin dhe që u kthehem shpesh. Meqenëse më pyesni për poete, do t’ju sillja dy emra shumë të dashur për mua: Ingri Jonker dhe Emily Dickinson, dy qenie me jetë të ndryshme, por me fate të përngjashme, të ikura shpejt nga kjo botë, si ta ndienin çfarë Dickinson shkruante: “Vera është më e shkurtra stinë, por jeta më e shkurtër se vetë vera”. Dhe dy qenie po aq brilante në prozë: Virginia Ëoolf e Clarice Lispector, me fate fare, po vërtet të ngjashme me dy të para. Jonker dhe Ëoolf bënë vetëvrasje, ndërsa Dickinson e Lispector vdiqën të dyja në moshën 56-vjeçare. Kam edhe mjeshtra të rrëfimit për zemër, pas të cilëve jam e dashuruar dhe që i kam përmendur shpesh. Këtë radhë po përmend vetëm zërat femërorë, njëra prej të cilëve, Lispector, nuk e mori dot nga kjo botë përgjigjen e pyetjes “A ka gjini fjala JO”, si të shpjegonte famën e saj të munguar, të merituar me të njëjtin forcë superane si të Joyce, por me “pafatësinë” e vetme se vishte fustan.
Shënim: Ky shkrim u realizua në kuadër të projektit “Udha e shkronjave”, nismë e fondacionit Mapo dhe qendrës UET