“Ju erdhët këtu si nipi im, jo si hetuesi im”, i tërhoqi vërejtjen gjyshi i tij Alex Halberstadtit kur ai e vizitoi në qytetin ukrainas të Vinnytsias në fillim të viteve 2000. Një emigrant sovjeto-hebre, që u rrit në New York, Halberstadt e shtyn gjyshin e tij, një zyrtar i dikurshëm në policinë sekrete që ishte truproja e fundit e gjallë e Stalinit, për t’i rrëfyer krimet e tij. Në bisedat e tyre, 93-vjeçari ofron dromca tmerresh që pa me sytë e tij ose i bëri me dorën e vet, por asnjë rrëfim të tepërt.
Fjalitë e shkëputura, sytë e përlotur që vështrojnë në një distancë mesatare; Vassily mbetet i padepërtueshëm. Ai “e mbyllte veten në dëmet e buta të moshës, që bënin e hiqnin vija që e fshinin nga fytyra e tij pamjen e mjeshtërisë, madje edhe të mizorisë”. Halberstadt orvatet të dekodojë “rolet e Vassilyt si doras dhe viktimë”, por ai sikur detyrohet të pranojë një disfatë: “E kuptova sa naiv kisha qenë. Përgjegjësia e tij ishte një kontinent i pafundmë e i panjohur i mbushur me ambiguitete të padeshifrueshme. Vassily thjesht më kishte pranuar mua veç në hajatin e së kaluarës së tij”.
Vassily është enigma në zemër të odisesë së Halberstadtit përgjatë historisë traumatike të familjes së tij në atë që tash është bota e shuar e BRSS-së. Një akt i arkeologjisë letrare, “Young Heroes of the Soviet Union” qëmton nëpër kujtimet e fëmijërisë së Halberstadit, fotografitë e mbetura dhe reminishencat e prindërve dhe gjyshërve për të gërmuar të errëtat themele të historisë sovjetike. Proza e tij fine nis prej Moskës në vitet ’30 deri në Vilnius në vitet ’50 e New York në vitet ‘80, duke i bërë bashkë zhanret e biografisë, historisë dhe memoareve. Libri është më shumë sesa një kronikë e krajatave të një familjeje: është një përshkrim tërheqës i diktaturës, luftës dhe gjenocidit, dhe asaj se si trashëgimia e helmët që kanë lënë pas është thadruar në brezat e njëpasnjëshëm të qytetarëve sovjetikë. E shteruar prej gjakimit të Halberstadtit për kuptim, ajo përsiat mbi fuqinë e rrëfimtarisë për të lidhur kujtimet tona të hapërdara dhe episodike në një narrativë koherente – dhe mbi humbella e enigma që e bëjnë këtë të pamundur. Halberstadt është edhe hetues, edhe nip: një “hartograf amator” i jetës së të afërmve të tij dhe një protagonist i vendosur që rreket t’i bëjë të plota lidhjet e tyre të fragmentuara.
Halberstadt qëndron në nyjëzimin jo të një, por dy tragjedive familjare. Puna gjakftohtë e Vassilyt në policinë e sigurimit e largoi atë prej gruas dhe fëmijëve, dhe e bëri të largët e të paqasshëm, burim i “një pikëllimi që u shpërhap nga prindi te fëmija…nga shoqi te bashkëshortja”. I turpëruar se “mbante gjenet e një oficeri të KGB-së dhe një vrasësi të sanksionuar ligjërisht”, i ati i Halberstadtit, Viacheslavi, kërkoi strehë në botën e nëndheshme të filmave amerikanë, incizimeve, librave dhe modës. Ai qëlloi të ishte një bashkëshort i pabesë dhe i papërgjegjshëm, një baba i shkujdesur. Për Halberstadtin, Vassily është burimi i dështimeve morale të babait të tij, dhe një kod për “babanë” që i avitet gjithë historisë së Bashkimit Sovjetik: “Pesëdhjetë vjet pas vdekjes së tij, Stalini erdhi edhe në jetën time”.
Familja e Halberstadtit nga ana e nënës së tij, Anna, ishin hebrenj lituanë që përjetuan vuajtjet nën okupimin e parë sovjetik, pastaj nazist e më në fund prapë sovjetik. Vetëm 5 për qind e hebrenjve të Lituanisë i mbijetuan Holokaustit, duke i bërë gjyshërit e Halberstadit, Raisa dhe Semyon, “mrekulli statistikore”. Anti-semitizmi vijoi në Lituaninë e pasluftës, i përforcuar prej politikave diskriminuese të shtetit sovjetik. Promovimet ishin bllokuar; fraza urrejtjendjellëse thuheshin në rrugë; ende bëheshin akuza për shpifje gjaku; jashtë Vilniusit, familjet mblidheshin për të shijuar piknikë në varrezat masive të hebrenjve të masakruar nga Wehrmachti. Edhe si filloriste, Anna “nisi ta ndiente peshën dhe errësirën e vendit, dhe kohës ku po jetonte” dhe vite më vonë, kur Qeveria sovjetike më në fund u pajtua, nën trysninë ndërkombëtare, të lëshonte viza për hebrenjtë e BRSS-së, ajo i dha karar të emigronte. Kur ai fluturoi drejt Vjenës me të ëmën më 1979, Halberstadt la pas vetes tokën amtare dhe të atin, që mbeti në Moskë.
Nocionet psiko-analitike të traumës kuadrizojnë qëmtimet e Halberstadtit. Si tinejxher në New York, ai “u bë tapë me amerikanizmën”, i gatshëm për të rizbuluar veten në një gjuhë dhe kulturë të re. Ai praktikonte të folurit në anglisht përpara një pasqyre, i zhytur në labirintin e rregullave të bejsbollit dhe hakërrehej kur e ëma e tij dëgjonte incizimet “depresive” të poetes ruse, Anna Akhmatova, kur lexonte vargjet e saj. Duke mos e ditur që “shtypja sjell trauma”, ai nuk e kuptonte që “ankthet që më vizitonin mua shpesh gjatë javës kishin të bënin diçka me bërjen time radikale në amerikan”. Kështu, libri është një përpjekje për t’i shëruar plasaritjet që u hapën në kuptimin e Halberstadtit për veten, për të pretenduar e rirenditur një të kaluar që kishte provuar ta harronte.
Historia “nuk është një rrëfim i renditur i librave”, shkruan Halberstadt, por në fund ai zgjedh për të dhënë narrativën më të renditur të mundshme. Ky është një lament për rusët liberal gjatë shekujve që ia atribuon “despotizmin e sundimtarëve të vendit dhe tumirjes së njerëzve” asaj që ai e quan si “trauma formuese e kombit” në duart e mongolëve. Invazioni mongol në shekullin e 13-të yshti “një reaksion të pandalshëm – një përcjellje ndërbreznore të frikës, dyshimit, vuajtjes, melankolisë dhe hakërrimit që, me kalimin e kohës, u përzie me fatkeqësitë e reja historike, traumat e reja që do të kalonin te të rinjtë”.
Marrë nga “The Guardian”. Përktheu Salih Mehmeti