ALDA BARDHYLI
Rreth romanit “Fjalë familjare”, me autore Natalia Ginsburg ardhur në shqip nën përkthimin e Donika Omarit
Pikture“Në këtë libër vendet, faktet e njerëzit janë të vërtetë. Nuk kam shpikur asgjë: dhe sa herë që shkoja pas gjurmës së zakonit tim të vjetër si romanciere dhe shpikja, menjëherë nisja e prishja atë që kisha shpikur. Edhe emrat janë të vërtetë. Duke shkruar këtë libër aq s’e kam duruar dot çdo lloj sajimi saqë s;kam mundur të ndërroj as emrat e vërtetë, që më janë dukur se s’mund të hiqeshin prej njerëzve të vërtetë. Ndoshta ndokujt s’do t’i vijë mirë të shohë veten kështu, me një emër e mbiemër, në një libër. Por kësaj s’kam se ç’ti përgjigjem”. Natalia Ginsburg, e nis kështu parathënien e librit “Fjalë familjare”, përkthyer në shqip nga Donika Omari, dhe botuar nga “Elena Gjika” më vitin 1993. Në prag të ndërrimit të sistemeve, Ginsburg ishte nga të parat prozatore italiane që erdhi në një terren të etur për letërsi të huaj. Me sqimën e një shqipërueseje që di të qëmtojë veprat e mira, Omari e solli këtë vepër në shqip, duke e bërë kështu një takim të paharruar mes Ginsburg dhe lexuesit shqiptar.”Lexuesi unë nuk ka pasur rast të njohë asnjë vepër të letërsisë femërore italiane, niveli i së cilës shprehet më së miri në vlerësimet që i ka bërë kritika, të konkretizuara këto, në planin ndërkombëtar, me çmimin Nobel (që e ka marrë Gracia Deleta më 1926) në planin kombëtar me çmimin më të lartë italian, çmimin Strega, që e kanë merituar , veç Ginsburgut edhe pesë autore ndër më të njohurat e pasluftës si Elsa Morante, Ana Maria Orteze, Lala Romano, Fausta Cialente e Maria Beloncci”, thotë Omari. Në këtë letërsi e në krejt narrativën e prozën italiane të pasluftës, Natalia Ginsburgu, e cila u nda nga jeta më vitin 1991 në Romë në moshën shtatëdhjetë e pesë vjeçare, zë një vend të veçantë. Autore e shumë romaneve, pjesëve për teatër, eseve, biografive të letrarizuara, ajo është një figurë e planit të parë dhe emri i saj është përmendur dhe si kandidate për çmimin Nobel.
Në këtë roman Ginsburg, na sjell nëpërmjet kujtimeve nga jeta e saj, e familjes, të të njohurve të saj, ngjarje të rëndësishme të jetës shoqërore e politike italiane në mes dy luftërave, e pas Luftës së Dytë Botërore. Por në thelb romani është si të ndjekësh përmes faqeve të një libri, ecjen në jetën e përditshme të një gruaje të dashuruar thellësisht me librin. Jetën e një botueseje, që përtej pasionit për të sjell në gjuhën italiane vepra dhe autorë të rëndësishëm të letërsisë botërore, kur kthehet në apartamentin e saj, ulet të shkruajë letërsinë e saj. Një grua që ravijëzon në këtë libër burra aspak të zakonshëm që pati fatin ti njohë, një prej të cilëve ishte dhe shkrimtari italian Cesare Paveze. Një roman gati gati autobiografik, por i thënë me gjuhën e tjetrit, një gjuhë që Ginsburg e bën për të fshehur shpesh dyzimet e një jete në kërkim të shkrimit. Sipas përkthyeses Omari shtysë mrekullibërëse për ngjalljen e kujtimeve të saj janë fjalët e frazat e dikurshme të thëna nga prindërit, vëllezërit , motra, miqtë, e farefisi. Për heroin e Prustit e kaluara çatis në të tashmen nëpërmjet copëzës së kekut ngjyer në çaj, për Ginsburgun vendin e aromave e zënë tingujt; shprehjet e dëgjuara në fëmijëri janë ngulitur përgjithmonë në zemrën e saj dhe mjafton ti përmendë ndokush që jeta e perënduar, të ngjallet e pacenuar nga vitet, duke dëshmuar forcën e kujtesës së ndjenjave. Arti i Ginsburgut është i bërë me pak gjë: aty mbizotëron e zakonshmja, një humor melankolik, një stil i zhveshur (përkthyesi këtu duhet të ketë kujdes t’i përmbahet nivelit të gjuhës së thjeshtë bisedore, pa provuar “të zbukurojë” a “të pasurojë”, shprehet Omari). Por si arrin ajo të robërojë me këto mjete kaq të varfëra, kjo është një pyetje që shtrohet shpesh përpara të fshehtave të artit të madh. Për Omarin, Ginsburg nuk është bërë shkrimtare, ajo ka lindur e tillë. Tregimet e para ajo i shkroi që në rininë e hershme. Librin e parë “Rruga që shpie në qytet” (1942) e botoi me pseudonim, meqënëse fashizmi nuk i jepte të drejtë botimi autorëve hebrenj. Por vepra që i dha një popullaritet të menjëhershëm e njëkohësisht të qëndrueshëm, duke siguruar një publik e lexues besnik, është pikërisht “Fjalë familjare” me të cilin në vitin 1963 fitoi dhe ccmimin Strega. Librat e Ginsburgut u bënë vepra klasike që në të gjallë të saj, duke u përkthyer në disa gjuhë, Nuk është vetëm proza narrative që i siguroi suksesin-po përmendim romanet: Të shkruaj që të të them, Zërat e mbrëmjes, Virtyte të vogla, Mos më pyet, Qyteti dhe shtëpia, etj. Edhe pjesët e saj dramatike kanë pasur sukses. “Në romanet e saj zotëron përkushtimi ndaj të pambrojturve dhe kundërshtimi ndaj konvencioneve e absurditeteteve të ligjmërisë e administratës shtetërore që veprojnë mbi njerëzit si një forcë e verbër e papërgjegjshme. Larg artifiseve letrare, me një dialog të përditshëm, me një formë të thjeshtë e si pa u vënë re ajo ndërton portrete të shkëlqyera të njerëzve të rrugës, të varfërve, grave të shthurura që gëzojnë simpatinë dhe gjithë mbrojtjen e saj”, thotë Omari.
Por personazhet e librit “Fjalë familjare”, koha nuk ka rrjedhur. Ata mbeten gjithnjë të rinj e të freskët, të paharruar. Ginsburg ka arritur të hyjë në lëkurën e tjetrit, të çdo personazhi që ne gjejmë dhe e duam fort në këtë libër. Një prej të cilëve është padyshim figura e babait të saj, huqet e tij, apo ajo e nënës e dhënë në mënyrë të shkëlqyer.”Nëse ky libër do të lexohet si një kronikë, do të vërehet një zbrazëti pafund. Megjithëse është marrë nga jeta, them se duhet lexuar si ndonjë roman: pra, pa kërkuar as më shumë e as më pak nga ç ‘mund të japë një roman”, thotë Ginsburg. Ajo çfarë ndjehet në parathënien e saj për këtë vepër, kujdesi për ti ruajtur personazhet e saj. Ajo nuk ka dashur ti fshehë portretet e tyre teksa i ka shkruar, e bindur se vetëm duke i ravijëzuar me rrobat e tyre të vërteta ata do të ishin të gjallë ashtu si në jetë në libër. Por tashmë që ata janë në një libër, shqetësimi i shkrimtares për mos evidentimin e personazheve realë në këtë libër, ndjehet në këshillat që i jep lexuesit duke i thënë “të mos kërkojë më shumë për ta”. “Ka dhe plot gjëra që më kujtoheshin por që s’i kam shkruar, dhe në mes tyre, shumë që më përkisnin drejtpërdrejti. Nuk kisha fort qejf të flisja për vete. C’është e drejta kjo nuk është historia ime, por megjithë boshllëqet e zbrazëtitë është më tepër histori e familjes sime. Duhet të shtoj se , gjatë fëmijërisë e rinisë sime, gjithnjë thoja të shkruaja një libër që të rrëfente për njerëzit që rronin atëherë rrotull meje. Kjo është pjesërisht ky libër, por vetëm pjesërisht, sepse kujtesa është e dobët, dhe sepse librat që nxirren nga jeta shpesh nuk janë veçse vezullime të holla e cifla të atyre që kemi parë e dëgjuar”, shkruan Ginsburg. Vajza që dikur e fshihte veten nën emrin e Alessandra Tornimparte (pseudonimi i botimeve të saj të para), ka arritur ta bëjë të paharrueshme takimin me një familje italiane të shekullit të 19, përmes përshkrimit pa maska të botës së tjetrit.Ky roman është dhe një dëshmi për të parë se si mund të ngjajnë si personazhe libri personazhe reale. Një prej të cilëve ishte dhe Cesare Pavese, me të cilën Ginsburg punonte në të njëjtën shtëpi botuese. Eshtë interesante mënyra sesi ajo e përshkruan atë, mbyllur në dhomën e tij të punës, pa dëshirë për të qënë shpesh me të tjerët…”Tani Pavezeja kishte dhomë më vete dhe te dera kishte një kartush me shkrimin “Drejtoria botuese”. Pavezeja rrinte në tryezë, me llullën dhe rishihte bocat me shpejtësi rrufeje. Në orët e pushimit lexonte Iljadën, duke i recituar vargjet me zë të lartë me një kantilenë të trishtuar. Ose shkruante romanet e veta, duke fshirë herë pas here shpejt e me vrull. Ishte bërë shkrimtar i famshëm. Në dhomën ngjitur me të tijën, ishte botuesi, bukurosh, trandafili në fytyrë, me qafën e gjatë, me flokët e thinjura lehtësisht në tëmthat si krahë turtulleshe. Tani kishte shumë zile në dhomë, dhe telefona, dhe nuk bërtiste më:Koopa! Pastaj zonjusha Kopa, s’ishte më aty. Nuk ishte as magazinieri i vjetër. Tani botuesi kur donte të thërriste njeri, shtypte një buton dhe fliste me telefonin e brendshëm me katin e poshtëm, ku kishte shumë daktilografe e shumë magazinierë. Herë pas here botuesi ngrihej e i binte lart e poshtë korridorit me duart pas shpine, kokën anuar pazën mbi sup, dukej te dhomat e nëpunësve dhe thoshte ndonjë gjë me atë zërin hundor. Botuesi s’ishte më i turpshëm tani, a më mirë druajtja e tij shfaqej tani vetëm kur kishte biseda me të huaj, dhe nuk ngjante me druajtje, por një mister i ftohtë e i heshtur. Prandaj ndrojtja e tij i bënte të ndrojtur të huajt, që e ndjenin veten të rrethuar nga një vështrim i kaltër, i ndritur e i akullt, që i shqyrtonte e i peshonte tej tryezës së madhe prej qelqi, në një largësi të ndritur e të akullt. Kështu, ajo ndrojtje ishte bërë një mjet i madh pune. Ajo ndrojtje ishte bërë një fuqi, te e cila vinin e përplaseshin të huajt si ato fluturat që përplasen te drita, të verbuara , dhe në kishin ardhur aty të sigurt në vete, me thasë me propozime e projekte , në fund të bisedës e ndjenin veten çuditërisht të rraskapitur e të turbulluar, me dyshimin e pakëndshëm se ishin ndofta pak më budallenj e naivë, dhe se kishin bluajtur projekte pa asnjë bazë, në prani të një hetimi të ftohtë që i kishte zhbiruar e përcaktuar në heshtje…”, përshkruan ajo në libër. Sipas Ginsburg, Pavezeja rrallë pranonte të takonte të huaj. Thoshte:- Kam punë! S’dua të më vijë njeri! Le të venë të varen në dacin! S’dua t’ia di! Ndërsa nëpunësit e marrë rishtas, të rinjtë mendonin se duheshin dëgjuar të huajt. Mund të sillnin idera. Pavezeja thoshte:-S’kemi nevojë për idera, këtu! Mos i kemi edhe më të tepërt!Binte telefoni i brendshëm në tryezën e tij, dhe dëgjohej në marrës zëri i njohur hundor:-Eshtë filani këtu poshtë. Prite, ka një propozim për të bërë. Pavezeja thoshte:-E ç’nevojë ka për propozime? Jemi deri më grykë me propozime! S;dua të di për propozime. S’më duhen idera!-Atëherë kaloja Bablos, -thoshte zëri. …
Për Ginsburg, shkrimtari nuk e harroi asnjëherë humbjen e mikut të tij Leones, dhe pse asnjëherë nuk fliste për të, pasi nuk donte të vuante. “Nuk i pëlqente të fliste për ata që s’ishin aty, ose për të vdekurit. Thoshte:-Kur ikën ndonjëri ose vdes, unë përpiqem të mos mendoj për të, se s’ma ka qejfi të vuaj.Megjithatë ndofta vuan nganjëherë që se kishte më Leonen. E kishte pasur mikun më të mirë. Ndofta këtë humbje e fuste në gjërat që e mundonin më shumë. Dhe sigurisht që s’ishte i zoti t’i shpëtonte vuajtjes, duke rënë në vuajtjet më të rënda e mizore , sa herë që binte në dashuri.Dashuria e zinte si ndonjë dhembje ethesh. I mbante një vit, dy vjet, pastaj shërohej, por ishte i çakërdisur e i dërrmuar, si ndonjë që ngrihet pas një sëmundjeje të rëndë…”. I shkruar herët nga Ginsburg, “Fjalë familjare” është një libër që të bën ti rikthehesh shpesh, për fjalët tona që gjejmë në të.