Pesë romanet e fundit të Zija Çelës janë saga alegorike më e madhe e letërsisë shqipe. “Arkipelagu Spiritus” sapo ka dalë në qarkullim.
Mehmet KrajaShkathtësia, me të cilën është ndërtuar realiteti i figurshëm imagjinar tek “Arkipelagu Spiritus”, është e pashembullt në letërsinë tonë, mund të krahasohet me Huxley-n dhe Orwell-in. Roman polivalent, me një shtresim të përgjithshëm alegorik dhe shumë shtresime të tjera, që shkojnë deri te mikrostrukturat. Sa i përket shkrimit, më vjen ndër mend një shprehje e njohur: fjalitë ngjajnë me gjethet e një pylli, mund të gjenden dy të ngjashme, por kurrë të njëjta. Dhe kjo është arritje e madhe në letërsi. Përgjatë leximit, krahas shijimit të vlerave estetike, ruhet e ndezur kureshtja edhe për lexuesin e zakonshëm.
Në aventurën e leximit të një vepre letrare nuk prirem nga analizat dhe sqarimet e nocioneve, sepse konsideroj se dija e nocioneve është mundësi e barabartë për të gjithë, njëkohësisht edhe parakusht për depërtim njohës në secilën fushë. Megjithatë, një sqarim paraqitet i nevojshëm në leximin e “Arkipelagut Spiritus” të Zija Çelës, sepse sikundër kam thënë edhe më parë, si shkrimtar duket se Zija Çela ka arritur në atë pikë, kur shkrimi nuk është më kërkim, nuk është zbulim, por është sublimim, madje matje me mundësitë ose pamundësitë e gjuhës. Pra “mundësitë ose pamundësitë e gjuhës” janë çelësi i parë për një analizë substanciale të kësaj vepre.
Dhe tani do të përmend dy koncepte të zakonshme për fushën e letërsisë, metaforën dhe alegorinë, meqë syni im është të jem i qartë në këtë pikë. Romani “Arkipelagu Spiritus” i Zija Çelës është alegori, jo metaforë. Nëse te metafora na bie në sy fakti se kuptimi i bartur lidhet me një figurë, alegoria është një metaforë e zgjatur dhe shtrihet në tërë kuptimin e tekstit, ndonjëherë të rrëfimit, dhe në rastin e Zija Çelës të krejt veprës letrare. Thënë ndryshe, nëse metafora “bën sikur”, apo është një lloj shpërndërrimi i kuptimeve, alegoria në këtë rast ndërton një realitet artistik të tërësishëm, ekuivalencën e të cilit mund ta gjejmë vetëm nëse e perceptojmë krejt rrëfimin e romanit si lojë të figurshme të të shprehurit përmes një kuptimi të bartur që shtrihet në krejt subjektin, në gjetjet dhe personazhet e romanit.
Unë ia kam bërë vetes këtë pyetje, pse Zija Çela ka nevojë të flasë në mënyrë kaq alegorike në pesë romanet e tij të fundit që, po u morën së bashku, përbëjnë sagën alegorike më të madhe të letërsisë shqipe? Pra, përse shkrimtarit i duhet të ndërtojë një realitet alegorik dhe të na japë kuptime të bartura për një sërë ndodhish e fenomenesh jetësore, që na rrethojnë dhe i kemi pranë? E bën këtë vetëm për efekte letrare? A thua nuk i mjaftuaka “literaliteti” i vetvetishëm i këtij realiteti, por u dashka ta përfshijë në një projeksion tjetër, tërësisht të bartur e tërësisht të “sendërgjuar”, thënë kuptimisht? Mos ky realiteti ynë qenka tepër prozaik, i papërdorshëm, refuzues, i tillë që kur përfshihet në letërsi nuk na thotë gjë, ose së paku nuk na i shpërfaq esencat jetësore e artistike? Pse i duhet shkrimtarit të ndërtojë një realitet tjetër, aq i ngjashëm me këtë që jetojmë, por i zhvendosur në nivele të tjera të një bote të përpunuar dhe transformuar përmes imagjinatës krijuese? Pse pra Zija Çelës nuk i mjafton imagjinata e zakonshme, por i duhet një imagjinatë më shpërthyese, e cila e transformon realitetin në alegori?
Përgjigjja aproksimative është: Që nga “Las Varrezas” (2005 ) e deri te “Arkipelagu Spiritus” (2014 ), përmes “SOS, një buzëqeshje” (2009 ), “Goja e botës” (2010 ) dhe “Apokalipsi sipas Shën Tiranës” (2011 ), rrëfimi i Zija Çelës anon nga rrëfimi heterodiegjetik, sipas Zhenetit, duke mos përjashtuar ndonjëherë edhe mundësinë e identifikimit të narratorit me autorin. Me një fjalë, nuk kemi të bëjmë me nja narrator statik, që kundron e gjykon, por që futet në brendinë e rrëfimit dhe zbërthen polivalencën kuptimore të shtresimeve tekstore. E megjithatë, herë i identifikuar e herë i paidentifikuar, autori i kalon me lehtësi zhvendosjet nga realiteti fiktiv, që është karakteristikë e secilës prozë artistike, në realitetin alegorik, çfarë kemi në këto romane të Zija Çelës. E kështu esenca e përgjigjes në aspektin brendatekstor qëndron te vetë autori, ndërsa në aspektin e leximit, respektivisht të komunikimit, realiteti alegorik do të perceptohet si një interpretim ironik, ndonjëherë edhe dëshpërimisht cinik i realitetit ekzistues. Zija Çela pikërisht këtë e dëshiron, dëshiron të tallet në mënyrë perfekte me realitetin e shëmtuar, por këtë tallje nuk e shpërfaq i veshur me rroba cirku, por me një kostum elegant krejtësisht artistik. Pothuajse në secilin nga këto pesë romane autori bën shkapërcim narrativ: nga narratori heterodiegjetik, në fund të rrëfimit i kthehet narratorit homodiegjetik. E kjo ndodh sepse pothuaj në secilin roman Zija Çela si autor na del lehtësisht i identifikueshëm, tani jo “i fshehur”, jo “duke bërë sikur”, jo i veshur me alegori, por krejtësisht real, i tillë siç është, pa u kamufluar, pa u sendërgjuar as para lexuesit e as para Zotit. Më anë tjetër, me këtë shndërrim të narratorit “të jashtëm” në një narrator sui generis, Zija Çela sikur na kërcënon jo pa shpotitje: Ruhuni, sepse ju që po lexoni këto libra, mund të përfundoni fare lehtë si personazhe alegorike të një fiksioni të ri të kësaj sage!
Nëse në “Las Varrezas”, romani i parë i ciklit, temë bosht është sakrifica njerëzore, në të dytin “SOS, një buzëqeshje” është mëshira; në të tretin “Goja e botës” është flijimi; në të katërtin “Apokalipsi sipas Shën Tiranës” është rrëfimi i shpirtit njerëzor; në të pestin “Arkipelagu Spiritus”është ironia e hollë deri në përbuzje e vanitetit.
E këto tema janë sa shqiptare, po aq universale./mehmet kraja/