Vepra e Naimit është e kohshme edhe në shekullin që kemi hyrë. Ajo na mëson se si të punojmë, si të sillemi me çështjet e kombit, si ta njohim të djeshmen, si na i paraqitën tiparet e karakteret të tjerët – sidomos serbët, që nuk kursyen asnjë gënjeshtër për të na paraqitur sa më të papërshtatshëm e të paqytetëruar.
Duhet ditur se në veprat e Naimit mund të gjenden pak elemente të romantizmit evropian. Nga studiuesit e veprës së Naimit me të drejtë thuhet se “Dashuria për atdhe e komb, vlerësimi i lartë i vendit e i popullit të vet, për Naimin erdhi dhe u shtua edhe më tepër, kur rrethanat politike atë e detyruan të largohej, duke mërguar jashtë atdheut”.
Çështjet për të cilat shkruan Naimi, konvergjojnë plotësisht me çështjet më madhore të kohës – me Shqipërinë dhe shqiptarinë. Duke lexuar veprat e Naimit, kuptojmë se ai mbetet ndër figurat e mëdha të letërsisë dhe kulturës shqiptare. Fryma e gjallë e atdhedashurisë, lidhja shpirtërore dhe ndjenjore e poetit me dheun e të parëve dhe brengat e tij për kohët që do të vijnë, përbëjnë boshtin kryesor të temave dhe motiveve të trajtuara në veprat artistike të poetit.
Duhet kuptuar pa hamendësime se vepra e Naimit ka ndikuar në masë të mirë në formimin e ndërgjegjes e të vetëdijes së shqiptarëve në harkun kohor dje dhe, pse jo, edhe ne harkun kohor sot.
Poeti në të gjitha veprat e shkruara, qofshin për fëmijë, qofshin për të rriturit, si dhe në veprat që objekt trajtimi kanë figurat zulmëmëdha të historisë kombëtare, trajton probleme e çështje të mprehta që lidheshin me fatin e Shqipërisë dhe të popullit shqiptar.
Vërtet Naimi tregoi mençuri në kohën e tij dhe veprat e tij në tërësi bartin botën shpirtërore dhe mendore të kohës. Veprat e tij i përshkon natyrshmëria dhe spontaniteti i shprehjes së ndjenjës dhe mendimit.
Misionar i vërtetë i çështjes shqiptare
Me përdorimin e fjalëve të bukura, Naimi arriti ta lartësojë Shqipërinë. Ai gjithherë u dëshmua misionar i vërtetë i çështjes shqiptare, ekzistencës së shqiptarëve në kohë dhe hapësirë. Po t’i analizojmë me vëmendje e me një përqendrim logjik veprat e Naimit, do të mësojmë se poeti tregohet një figurë jo e zakonshme. Naimi bëhet jo i zakonshëm, se bebëzat e tij shikojnë larg në çështjet më të domosdoshme të atdheut dhe kombit. Ai e dinte mirë se shqiptarët ishin popull i munduar nga pushtuesit dhe shi për këtë shprehte një lloj shqetësimi pse shqiptarët bënë shumë për të tjerët, ndërsa për vete fare pak.
Në të vërtetë, çështjet e artit, të gjuhës, të kulturës, të gjenezës së shqiptarëve, të feve, të traditës, të historisë dhe të figurave emblematike kombëtare, si shumë rilindës, edhe Naimi i ka shtruar drejt e me të dhëna të bollshme. Duke i pare këto vlera e këtë fuqi mendore të Naimit –Eqrem Çabej nxjerr konstatimin se Naimi nuk duhet parë, vlerësuar e studiuar vetëm në profilin e poetit, vetëm në rrafshin e një këngëtari që kultivoi një stil të veçantë në veprat artistike, por do të duhej parë si figurë e si artist me një mendjehollësi tepër të zhvilluar e të rëndësishme për letërsinë shqipe në përgjithësi.
Naimi qe i veçantë edhe në trajtimin e temës së bamirësisë. Këtë ide ai e lidh me çështjen kombëtare e shoqërore. Duke i lexuar veprat: “Vjersha për mësonjëtoret e para”, “Parajsa dhe fjala fluturake”, “Mësime”, “Katër stinët” dhe “Dëshir’ e vërtet e shqiptarëve” – kuptojmë horizontin e gjerë, mençurinë dhe largpamësinë e Naimit. Bota e fëmijëve, detajet që lidhen ngushtë me idenë e bamirësisë, vlerat kuptimore të kësaj ideje – të gjitha këto e bëjnë poetin sa të dashur aq edhe të përzemërt. E mira dhe e keqja në vargjet e Naimit nuk janë vetëm kategori kombëtare, por janë edhe kozmike. Ç’është e vërteta, Naimi fëmijët i përfytyronte si shembuj të virtyteve e të bukurisë morale dhe fizike. Naimi, edhe përmes idesë së bamirësisë ka shprehur një vrull shpirtëror, ka rrokur në pasqyrim botën e të vegjëlve në një plan të gjerë.
Duke i pasur parasysh këto vlera që ngërthejnë veprat e Naimit – me arsye të shëndoshë është konstatuar se “Naimi është Shqipëria me ndërgjegjen e saj, me dashurinë e madhe për lirinë, për bukurinë dhe harmoninë e jetës së kombit” (Dalan Shapllo, Poezia nëpër kohë, Tiranë, 1990, f. 63).
Vepra e Naimit, me përmbajtjen e vet, nga shumë shqiptarë u mësua përmendsh, si Bagëti e Bujqësi e Lulet e verës. Çdo lexues i vëmendshëm, në veprat e Naimit do të gjejë jo vetëm rezonancën e shpirtit të vet, por do të bëhet si njësh me poetin dhe me mësimet, me ndjenjat dhe me botën e madhe shpirtërore të tij.
Në poezinë “Fjalët e qiririt” Naimi shkruan vargjet e vetëflijimit në emër të diçkaje të madhe e sublime. Dhembja e Naimit, njëkohësisht është dhembja e popullit të tij. Naimi në veprat artistike e konkretizon rolin që duhet ta ushtrojë një poet në mesin e popullit të vet. Sipas Naimit, vjershëtori, para së gjithash, është mësues që porsi qiriu duhet të digjet e të përvëlohet – vetëm e vetëm që t’i ndrisë, t’i ndriçojë dhe t’i arsimojë bashkëkombësit. Naimi në të vërtetë gjithandej veprave sjell porosinë që poeti duhet të sakrifikohet për qëllime të larta njerëzore e morale.
Ai është i shqetësuar shumë nëse mendimet e tij kanë ruajtur apo jo koherencën. Duke i pasur parasysh këto vlera të shumta të veprave të poetit -studiuesit me të drejtë thonë se një poet –vjershëtor, do të jetë i pavdekshëm, do të mbetet i përjetshëm, vetëm nëse me idetë, me porositë dhe me moralin e predikuar jeton në shpirtin e lexuesve të ndriçuar përmes veprës së tij.
Edhe sot kemi nevojë t’u kthehemi veprave të Naimit
Liriku më i mirë i poezisë shqipe, Dritëro Agolli, kur shkruan për Naimin, ndër të tjera, thekson: “Ndërgjegjja kombëtare e shkrimtarit shprehet edhe me ndjenjën e lidhjes me popullin e vet, me historinë e tij, me problemet që shtron koha dhe realiteti. Si pasojë e ndjenjës së lidhjes me popullin, shkrimtari u drejtohet atyre formave shprehëse, të cilat, sipas bindjes, e shprehin më së miri jetën e kombit të vet”.
Edhe sot kemi nevojë, madje shumë nevojë, t’u kthehemi veprave të Naimit dhe t’i rilexojmë më shpesh, sepse në to gjejmë mësime e mendime që na vetëdijesojnë për të mësuar në thellësi e gjerësi thënien e njohur “Historia është mësuese e jetës”. Mirëpo, si duket, ne shqiptarët, nuk kemi arritur asnjëherë të mësojmë si duhet. Për të qenë edhe më i qartë e më konkret në këtë vlerësim, mjafton të përmendim aforizmin e Naimit: “Një komb ç’vleftë t’i vërë vethesë, atë i vënë edhe të huajtë”. Prandaj, duhet ta kemi të qartë se veprat e Naimit ushtrojnë rol të pakontestueshëm edhe sot në formimin e shqiptarëve me një vetëdije e ndjenjë shumë më të përgjegjshme për çështje të atdheut, të kombit, të historisë dhe së ardhmes së tij.
Mbështetur në porositë dhe vlerat e shumëfishta të veprave të Naimit – nxjerrim si përfundim se krijimtaria e poetit ka luajtur, luan dhe do të luajë rolin e një pedagogu të mirë në edukimin, arsimimin e formimin jo vetëm të brezit të ri, por në formimin e shqiptarit, përgjithësisht, nëpërmjet meditimeve, mësimeve dhe mesazheve që bartin veprat e tij. Jehona e veprave të Naimit duhet lidhur edhe me domethënien e emrit Naim, për të cilin Agim Vinca shkruan: “Naimi ishte ashtu siç e kishte edhe emrin (fjala “Naim”, do të thotë “i butë”) krijues dhe njeri shpirt e fjalëbutë. Ai i drejtohet auditorit – e auditori i tij ishte një komb i tërë – me mirësi e përkëdheli, e jo duke ironizuar e fshikulluar atë, siç do të veprojnë më vonë Konica e Noli”.
Në fund, janë kuptimplota vargjet e Adem Istrefit, kushtuar në mënyrë asociative Naimit, vargje që i përgjigjen temës që e paraqitëm, vargje që na e sjellin poetin para nesh me të gjitha vlerat e kontributin që ka dhënë për Atdheun, Kombin dhe popullin e vet.
“Pas diellit, pas dritës udhën e mbarë të zëmë!
Dhe ai që erdhi e s’iku më prej nesh,
Shkurt e gjatë Naim i thamë
Herë Naim Poezia e herë Naim Shqipëria”.
Dr. sc. Faik Shkodra