At. Vitor Demaj të ngjan me ata murgjit e hershëm që ruajnë sekretin e librave që ndodhen në Bibliotekën e Françeskanëve. S’të lejon t’i biblioteka franceskaneprekësh, t’i shfletosh, apo të lexosh pasazhe nga dhjetëra dorëshkrime që “fshihen” përtej rafteve të bibliotekës. Ama të jep të drejtën të shohësh fare pak e po aq të fotografosh. Bibliotekën e Françeskanëve në Kuvendin e Gjuhadolit në Shkodër nuk mjafton ta përshkruash me fjalë, duhet të shkosh ta shohësh.
E veshur e tëra me dru gështenje, biblioteka është e ndarë në dy kate që lidhen me njëra-tjetrën përmes një shkallareje prej hekuri (me anë të punuara) në formë spiraleje. Sapo kalon pragun në një kuptim të çuditshëm e ndjen veten të rrethuar nga misteri. Pak nga pak e kupton arsyen….
Biblioteka Françeskane e Shkodrës u krijua në vitin 1858 dhe shumë shpejt u bë një nga më të pasurat në Ballkan. Në vitin 1967 ajo pësoi fatin e të gjitha objekteve të kultit dhe u shkatërrua tërësisht. Pas ’90 ajo u rindërtua sërish në të njëjtin vend në Kishën e Shën Françeskut në Gjuhadol, ashtu siç ishte në kohën e Fishtës. Dalëngadalë fondi u rikrijua falë dhe donacioneve të fretërve françeskanë. Sot, në këtë bibliotekë mbahen dhe ruhen me mijëra botime, dorëshkrime, epistolare etj.
Në fondin e arkivave të saj gjenden tekste të shekujve XVI-XVII, fondi i shkrimeve origjinale të Shtjefën Gjeqovit, dorëshkrime të At Gjergj Fishtës, At Zef Pllumit, At Daniel Gjeçaj, At Paulin Margjokaj, At Viktor Volaj, Tonin Zadesë, Palok Kurtit, etj.
Letra të shkruara nga Jeronim de Rada, Ernest Koliqi deri dhe të Aleksandër Xhuvanit dhe Eqrem Çabejt, vizitorë të shpeshtë në vitet ’30 të Bibliotekës së Françeskanëve.
Teksti më i hershëm në këtë bibliotekë është “Historia e Gjergj Kastriotit, princi i denjë i shqiptarëve”, botuar në Venecia në vitin 1580. Ai është një përkthim italian i origjinalit latinisht të Marin Barletit.
Dorëshkrimet e Fishtës
Dorëshkrimet ruhen në një dhomë të veçantë në katin e dytë të Bibliotekës. Të mbyllura në dosje ato janë rreshtuar nëpër rafte e pakta (ç’është e vërteta) të arkivit. Mes dorëshkrimeve të fretërve françeskanë është dhe një dosje mbi të cilën është shkruar: Dorëshkrimet e At Gjergj Fishtës. Në fakt shumë pak ka mbetur pa zbuluar nga dorëshkrimet e Fishtës që ruhen në Bibliotekën e Françeskanëve. Ose të paktën aq na zbulon At Vitor Demaj. Mes dorëshkrimeve të Fishtës është dhe drama në vargje “Juda Makabe”. Dorëshkrimi është lidhur në formën e librit. Kaligrafia e Fishtës është e qartë dhe e kuptueshme. “Dorëshkrimin “Juda Makabe” e ka ruajtur At Zef Pllumi. M’kujtohet se duke sistemu shkrimet e tij kur ishte akoma gjallë, gjeta kyt dorëshkrim në nji zarf. E kam majt gjithë natën n’dhomë se nuk m’besohej”- kutjon At Vitor Demaj.
Mes dorëshkrimeve të Fishtës e mbyllur në një zarf të madh është dhe dorëshkrimi i komedisë “Dredhitë e Patukut”. At Vitor Demaj tregon kujdes të madh ndaj këtij dorëshkrimi. E ka nxjerrë nga arkiva por nuk “guxon” ta nxjerrë prej zarfit. Dorëshkrimi është tepër delikat. Fletët janë zverdhur nga koha nga ruajtja për një kohë të gjatë, i fshehur në parketin prej druri të shtëpisë së një qytetari nga Shkodra.
Para një viti ky dorëshkrim iu bashkua arkivit të rrallë të Bibliotekës së Françeskanëve.
Shkrimi është po ashtu i dallueshëm dhe i kuptueshëm. Mendohet se është shkruar rreth vitit 1913. “Dredhitë e Patukut”, është shkruar sipas pjesës së Molierit “Le Furberier Escarpet” dhe ishte mjaft e njohur në Shkodër edhe pse nuk u botua asnjëherë.
Një vizatim i At Gjergj Fishtës ndodhet gjithashtu në mes dorëshkrimeve të tij bashkë me planimetrinë e Bibliotekës së Françeskanëve hartuar nga vetë Fishta.
Në fondin e bibliotekës dallon dhe një fond i veçantë i Fishtës. Mes shumë botimeve është dhe sprora e parë e Fishtës në prozë titulluar “Komsia e klerit katolik”. Mes fletëve vërehen shënime në anë të librit të vetë Fishtës. Shumë libra kanë nën kopertinë dedikime të Fishtës çka do të thotë sipas At Viktor Demaj se këto vijnë nga biblioteka personale e Fishtës.
Ditari i panjohur i At Donat Kurtit
“Gjithë jetën e tij atë prej vjetit 1945 e deri sa vdiq në vjetin 1983 e kaloi në tortura burgime”. At Vitor Demaj e ka fjalën për At Donat Kurtin. Sapo ka përfunduar së lexuari një dorëshkrim të rrallë që At Donat Kurti ka shkruar rreth viteve ’70. Asokohe ai jetonte në mjerim në një kasolle të vorfën mes kallmishteve diku afër stacionit të trenit në Shkodër. “Rruga e plepave” lexohet mbi fletën e parë. Një shkrimi i rregullt dhe i bukur, i shkruar pa gabime (në gegnisht sigurisht) me stilolaps në ngjyrë blu. “Ajo që asht karakteristikë asht se me sa qartsi e ka shkru. Ky ditar asht një tipik që mund të studiohet. Shihet se si ka shkru pa gabime. Në 100 faqe nuk gjen asnji gabim. Do t’thot se edhe n’ato kushte At Donat Kurti i ka dominu emocionet.” Ditari i At Donat Kurtit do të botohet së shpejti nga Françeskanët.
Letrat e pabotuara të At Zef Pllumit
Ëndrra e At Zef Pllumit ishte që idetë dhe mendimet e fretërve françeskanë të përcilleshin tek lexuesi. Në vitin 2005 me nxitjen e tij nisi projekti për botimin e kolanës me autorë fretërit françeskanë. Kjo kolanë pasurohet vit pas viti me botime të reja që pasurojnë dhe bibliotekën e Françeskanëve në Gjuhadol të Shkodrës, në të cilën ndodhen dhe dhjetëra dorëshkrime që presin të botohen. Pjesë e këtyre dorëshkrimeve janë dhe disa letra dhe shkrime të At Zef Pllumit. Siç thotë At Vitor Demaj do të vijë koha që dhe këto shkrime të botohen. Në këto shkrime At Zef Pllumi hedh ide dhe mendime për rolin e Kishës sot. Nga shënimet e tij mësohet se një nga idetë e para të At Zef Pllumit ka qenë themelimi i shtypshkronjës, duke e konsideruar si tepër të rëndësishme në përhapjen e dijes dhe kulturës përmes botimeve françeskane. “Qysh në vitin 1992 ai ka hedh idenë me themelu dhe nji radio”- thotë At Vitor Demaj.