Ndriçim Kulla
Që të pushtohet një territor nga këndvështrimi letrar duhet që ai të përshkruhet nga shkrimtari, duke nisur që nga njerëzit deri te peizazhet, qytetet, lumenjtë etj., duhet që atje, ashtu siç vendosen garnizonet ushtarake në një territor të pushtuar, të vendosen ngjarjet, personazhet dhe përshkrimet. Por në botën e letërsisë klima është kapriçioze dhe shkrimtari që kuturis të hyjë thellë në hapësira të gjera, mund të ndeshë në “dimrin rus”, ashtu si Napoleoni. E thënë ndryshe, shpata e tij, që në këtë rast është pena, me të cilën ai ndihet aq i sigurt në disa vise, në të tjerat mund të mos jetë aq mrekullibërëse në dorën e tij, ose edhe më keq, mund të mos prodhojë asgjë me vlerë. Kadare ka një mendim interesant për shkrimtarët e vendeve dhe letërsive të vogla, kur thotë që ata kuturisin në hapësira të gjera gjeografike më shumë se ata të vendeve të mëdha. Volteri ishte me siguri i pari nga raca e shkrimtarëve që kuturisi të pushtonte botën, si të thuash, pra të ndërtonte një gjeografi globale. Nuk do të ishin të shumtë ata që provuan ta bëjnë këtë gjë pas tij. Mes shkrimtarëve të mëdhenj, botëpushtuesit janë të paktë. Ashtu si në historinë e botës reale ku Cezari është i madh, por nuk është Aleksandër, që kuturis të pushtojë botën i vetëm, edhe në botën e letërsisë ka shumë shkrimtarë të mëdhenj që guxuan të bëjnë shumë gjëra, por iu shmangën sfidës së pushtimit të botës.
Në botën reale, një prijës i madh që të mund të kuturiste të pushtonte botën, duhet t’ i përkiste një vendi të madh, të rëndësishëm. Në botën e letërsisë kjo gjë nuk është e domosdoshme. Lexuesi, kur është duke lexuar librat e një shkrimtari të madh, ndër idetë e tjera që krijon, është edhe ajo për të cilën Kadare thotë:
E ndonëse gjer më sot nuk janë botuar harta me zotërimet e tyre, ato janë në ndërgjegjen e të gjithëve.
Është e vërtetë edhe se çdo njeri që lexon veprën e një shkrimtari të madh, hap pas hapi vizaton në mendjen e tij, hartën gjeografike të shtrirjes së ngjarjeve të veprës së këtij shkrimtari, dhe të përshkrimeve të tij. Por lexuesit nuk mund të mos pyesin se përse mungojnë harta të tilla? Me të vërtetë nuk u ka shkuar ndërmend kritikëve letrarë të botës që të bëjnë të tilla, kur edhe ata si lexuesit nuk mund të mos kenë menduar për to spontanisht? Sigurisht që jo. Por kritikët e mençur kanë menduar që t’ i shmangin këto harta, se lexuesve mund t’ u duket më pak i madh një shkrimtar me famë botërore, kur të shohin se sa pak shtrirje ka në hartë vepra e tij. Kadareja shkrimtar, kuturisi dhe fitoi atje ku u mundën Napoleoni dhe Aleksandri i Madh. Kadareja hyri në Moskë, madje më tej në Siberi, dhe e nënshtroi dimrin rus. Gjithashtu, Kadareja ndoqi itinerarin e Aleksandrit, kaloi nëpër Turqi, Persi, Egjipt dhe shkoi tutje deri në Kinë. Evropës, e tepërt të thuhet, i ra kryq e tërthor. Shkeli në Polin e Veriut, në të dyja Amerikat dhe në Afrikë.
Dhuntia e këtij lloji e Kadaresë e ka origjinën te pasioni i tij për fotografinë, për kinemanë. Kadare na ka bërë të ditur se ai në rini ëndërronte të bëhej kineast, një pasion ky që e ngacmonte deri vonë, aq sa titulli i parë i romanit “Hija”, që ka ngjyrime biografike, është “Kronikë e një kineasti të dështuar”. Dhe ky roman është shkruar kur Kadareja po arrinte në të pesëdhjetat. Nga pasioni për fotografinë dhe kinemanë Kadaresë i ka mbetur dhuntia për të bërë përshkrime të viseve, peizazheve etj., në një mënyrë të tillë që të krijohet përshtypja sikur para syve të tu shfaqet fotografia e vendit apo peizazhit në fjalë. Madje shpesh përshkrimet e Kadaresë janë të tilla që të krijojnë përshtypjen sikur je duke e parë në film vendin apo peizazhin që po na përshkruan autori. Me këtë dhunti të veçantë të shkruari, Kadareja ka mundur të vendosë “garnizonet” e tij të qëndrueshme në hapësirat e pushtuara gjeografike anembanë botës. Harta e këtyre “garnizoneve” që na shfaqen herë në trajtën e poezisë, herë në atë të prozës, herë midis vjershave dhe poemave, herë midis romaneve, novelave, apo tregimeve, herë midis reportazheve apo intervistave, është me të vërtetë globale. Shpesh nëpër reportazhe ka përshkrime qytetesh, peizazhesh dhe visesh, që do të nderonin një roman të rëndësishëm, por që kanë fatin e keq të mbeten si të thuash në hije, në krahasim me pjesën tjetër të veprës së shkrimtarit.
Që nga koha kur shkrimtari bëri këtë bilanc të “pushtimeve” të tij, kanë kaluar 23 vjet, dhe harta e “pushtimeve” të tij është zgjeruar akoma më tepër gjatë kësaj kohe. Tanimë mund të thuhet me siguri se kemi të bëjmë me një shkrimtar botëpushtues, në kuptimin letrar të kësaj fjale. Natyrisht që kur flitet për një shkrimtar botëpushtues, nuk ka kuptim që të përmenden shtete të veçanta që deri tani nuk bëjnë pjesë në gjeografinë e veprës së tij. Ashtu si kur thuhet se Aleksandri i Madh u nis nga Maqedonia dhe arriti deri në Indi, apo se Napoleoni u nis nga Parisi dhe arriti në Moskë, këto marshime madhështore nuk cenohen nga fakti se këta të dy nuk paskan ndaluar në aq apo kaq qytete gjatë rrugëtimit të tyre.
Në rastin e një vepre aq të gjerë, si ajo e Kadaresë, ku ka aq shumë gjëra që e joshin lexuesin, nuk mund të mos ndodhë ai fenomen që ndodh shpesh me gurët e çmuar. Kështu, është një gjë t’ i shohësh disa lloj gurësh të çmuar, të hedhur grumbull, së bashku me shumë të tjerë, dhe tjetër gjë është t’ i shohësh të ekspozuar, më vete. E njëjta gjë ndodh me përshkrimet e viseve, peizazheve, qyteteve në veprën e Kadaresë. Këto përshkrime shkëlqejnë më tepër si të thuash, nëse ekspozohen të veçuara, të evidentuara dhe të pajisura me foto ilustruese të përzgjedhura në mënyrë të tillë që të përputhen me ato imazhe që shkrimtari ka dashur të prodhojë në imagjinatën e lexuesit. Kur nisa punën për të gjetur fragmentet e përshkrimeve që më nevojiteshin për një studim për të, kisha mendimin se ato do t’ i gjeja më shumë në prozën e Kadaresë se në poezinë e tij. Është krijuar një përshtypje për veprën e Kadaresë se proza e tij është shumë më e rëndësishme se poezia e tij. Në përgjithësi kjo është e vërtetë, dhe vetë Kadareja e ka pohuar disa herë këtë gjë në mënyra të ndryshme, por në rastin e përshkrimeve për të cilat kam folur më lart, guxoj të them se nuk është tamam kështu. Nga këndvështrimi i tyre, poezia fiton një peshë në raport me prozën, që përndryshe nuk e ka, kuptohet pa humbur proza asgjë nga pesha e saj. Në një poemë të hershme, që është “Buzëqeshje mbi botë”, gjendet ky fragment ku përshkruhet bota në disa vargje të kursyera, në një mënyrë të figurshme, që dëshmon ndoshta më mirë se çdo gjë, për dhuntinë e veçantë të Kadaresë, për të qenë një shkrimtar botëpushtues.
Kadareja e merr botën dhe e hedh në qafën e tij, siç bariu një dele të bardhë, të bindur, dhe kjo gjë i shkakton një buzëqeshje. A mund të shfaqet më qartë dhuntia e shkrimtarit botëpushtues? Dukej se me këtë poemë, të shkruar në 1962, pra në kohën kur shkrimtari po niste të shkruante korpusin e madh në prozë të veprës së tij, me të cilin do të bëhej vërtet botëpushtues, ai bënte ato që sipas kujtimeve të gruas së tij, Helenës, i quante ushtrime stili.
Kur bëhet harta e gjeografisë së veprës së një shkrimtari, aq më tepër e një shkrimtari botëpushtues, është me vlerë që bashkë me të paraqiten edhe detaje të tjera, siç është harta e itinerarit personal të shkrimtarit, e shtëpive të ndryshme në të cilat ka banuar ai, se këto lënë gjurmë tek ai dhe ndikojnë në një masë apo në një tjetër në veprën e tij. Për Kadarenë e dimë se shtëpia e tij e lindjes në Gjirokastër ka lënë mbresa të mëdha tek ai. Shumë mbresa duket të ketë lënë edhe shtëpia tjetër e tij në Tiranë, shtëpia e tretë në të cilën banoi në Tiranë, në Rrugën e Dibrës, e njohur si pallati me kuba, në gjuhën popullore, një ndërtesë kjo që i shkaktoi jo pak probleme shkrimtarit. Kjo për arsye se u bë shkak që në një periudhë të vështirë të jetës së tij, t’ i rëndohen akuzat për prirje properëndimore, dhe në vazhdim të shërbente si provë materiale e këtyre prirjeve të tij. Shtëpia e një shkrimtari është tempulli i tij. Kështu duket se e ka parë Kadareja shtëpinë e tij në përgjithësi, në Gjirokastër, Tiranë, Paris, Durrës. Ndonëse për të shkruar, ka parapëlqyer kafenetë para studios në shtëpi, nuk është e vështirë të kuptohet, për një njeri të lindur dhe të rritur në një shtëpi të madhe, siç është ai, se fakti se ku banon ka një ndikim jo të pakët në veprën e tij. Është interesante që të bëhet një kategorizim i veprës së tij sipas shtëpive ku ka banuar, duke përfshirë edhe konviktet.
Sidoqoftë Kadare tash në këtë janar është 79 vjeç, dhe ndonëse të gjithë i urojmë që të jetojë sa më gjatë, nuk mund të mohohet se është në një moshë kur natyra mund ta nxjerrë nga gara për Nobelin, se ky çmim siç dihet, u jepet vetëm të gjallëve. Kështu që edhe si shkrimtar botëpushtues, është në limitin e duhur të kohës për t’ iu akorduar ky çmim, në rast se nuk ia ndalojnë këtë shpërblim të merituar për arsye jashtëletrare të pandershme.