Në Malësinë e Lezhës, ende jeton lahutari më i moçëm shqiptar, Gjokë Nanaj. Ai është 104 vjeç. Dhe ndonëse me një shekull jetë në shpinë, vazhdon t’i japë jetë eposit që flet shqip.
Dokumentari “Eposi i kreshnikëve në pesë vende të Ballkanit”, ka paraqitur vendet në të cilat ende jeton eposi shqiptar.
Lahuta, veshja kombëtare e zëri i rapsodëve kanë përshkuar gjithë dokumentarin, ku nuk kanë munguar edhe informacionet mbi lashtësinë e eposit dhe jetën e tij në kohë deri sot. Rapsodet Lumturie Nonaj e Ajshe Muriqi-Fetaj janë zërat e femrave që sot mbajnë gjallë këngët e vjetra. Por edhe rapsodët Sylë Haziri, Isak Nishevci, Bijtë e Sefës e Isë Elezit, janë ata që vazhdojnë t’i këndojnë ato.
Për studiuesin Zymer Neziri, përgjegjës i Këshillit Organizues, eposi është një vlerë para së cilës duhet të përkulen fillimisht shqiptarët, pastaj edhe bota.
“Eposi është vlerë e jashtëzakonshme, një prej vlerave më të mëdha dhe saktësisht mund të them se në poezinë gojore të shqiptarëve nuk ka vlerë më të madhe, jo vetëm në poezi por as në prozë”, thotë Neziri. Sipas tij, eposi nuk bën jetë të mirë, sepse vetë bartësit e eposit nuk janë në gjendje të mirë. “Jetojnë në kushte të vështira, nuk kanë një përkujdesje të shtetit që do të duhej ta kishin, prandaj kjo është ndonjë prej vështirësive që atyre nuk u jep vullnet që t’ia marrin një kënge”, ka thënë ai në konferencën e dytë shkencore ndërkombëtare, me temë “Gjendja e tashme e eposit të kreshnikëve në pesë vende të Ballkanit: Shqipëri, Kosovë, Maqedoni, Serbi, Mal i Zi”, që në qendër kishte eposin e kreshnikëve.
Albanologu i njohur, Robert Elsie, i cili ka vite që merret me gjuhën, letërsinë e kulturën shqipe, ka thënë për gazetën se eposi ka një histori të gjatë, por tani është në fund të kësaj tradite.
“Kemi edhe lahutarë të gjallë sot në botën shqiptare, në botën sllave nuk ka më, pak a shumë ka përfunduar”, thotë Elsie për “Zërin”.
Sipas tij, ka shumë rëndësi që të dokumentohet eposi, këngët e kësaj pasurie shpirtërore, që të bëhet e njohur e gjithë tradita shqiptare. Ai thotë se e rëndësishme është edhe njohja e eposit nga UNESKO si pjesë e trashëgimisë botërore.
“Për mua është me rëndësi që të dokumentohen fondet e këngëve që ekzistojnë në Kosovë, në Shqipëri dhe në vendet e tjera”, thotë Robert Elsie, për të cilin eposi i përket shekullit XVII dhe XVIII, por që kjo nuk do të thotë se nuk ka shtresa edhe të më hershme.
Ardian Marashi, drejtor i Qendrës së Studimeve Albanologjike në Tiranë, ka thënë se me anë të konferencës së organizuar nga Instituti Albanologjik i Kosovës janë mbledhur studiuesit dhe specialistët më të mirë kombëtarë dhe ndërkombëtarë “për të sjellë një ndriçim të plotë dhe të thellë, më të dokumentuar dhe më të besueshëm rreth njërit prej monumenteve kulturore dhe identitare më të qëndrueshëm të kombësisë shqiptare, eposin”.
Marashi është i mendimit, se në Kosovë, ashtu si Shqipëri, kërkimi shkencor vuan më së shumti nga pamundësia për të hartuar dhe për të koordinuar politika shkencore dhe strategji kërkimore afatgjate.
“Ndërrimi i qeverive në Shqipëri, si edhe në Kosovë shoqërohet fatkeqësisht me ndryshimin e pamotivuar të politikave kulturore dhe shkencore, çfarë sjell në mjaft raste braktisjen e projekteve kërkimore të nisura, të cilat nga vetë natyra e tyre kërkojnë frymëmarrje dhe kohështrirje më të gjatë sesa jeta politike e një qeverie të caktuar”, ka thënë Ardian Marashi.
Zeqirja Neziri, nga Universiteti i Shkupit, tregon se në Maqedoni eposi nuk është regjistruar diku deri në vitet e ’80-ta të shekullit të kaluar, siç thotë ai, politika ka bërë punën e vet.
“Ky projekt i aktivizoi që të riaktualizohen ato vatra ku ishin dëshmuar pas viteve ‘80-të mund të ekzistojnë, gjenden elemente dhe natyrisht deri në vitin 2010 ishin regjistruar një këngë në Strugë, dymbëdhjetë në Kërçovë, pastaj në Gostivar, në Tetovë fondi është më i pasur me rreth pesëdhjetë këngë. Treva e Shkupit ka qenë e paeksploruar, njësoj edhe Karadaku që bën pjesë, pjesa tjetër e Shkupit”, ka thënë Neziri, sipas të cilit pas vitit 2010 u dëshmua se eposi është akoma gjallë, akoma ekzistojnë rapsodë.
Në fshatin Tanushë janë gjallë dy rapsodë, Kadri Zymeri dhe Selim Sylejmani dhe është Hajdar Ahmeti, që të gjithë ende këndojnë.
Zymer Neziri, bartës i projektit, ka thënë se deri më sot janë shënuar rreth një gjysmë milioni vargje dhe tani në këtë projekt po kalojnë në shkallën gjashtëqind mijë, pra është një shifër monumentale për eposin shqiptar, për eposin në Ballkan, për eposet evropiane dhe për eposet evropiane.
“Janë rreth dhjetë vëllime me prozë, poezi dhe tregime. Planifikimi ishte tre, ne kemi mbërri në shkallën dhjetë”, thotë Neziri.
Ekipi që e ka realizuar projektin është i përbërë nga Shaban Sinani, Zeqirja Neziri, Begzat Baliu, Bashkim Lajçi, Albin Sadiku, Vlorë Fetaj-Berisha dhe Zymer Neziri, i cili ka bërë të ditur se rezultatet janë nga të gjitha viset e shqiptare nga Kraja, Mali i Zi, nga Malësia e Madhe me qendër në Tuz, Malësia e Lezhës. Por rezultate ka edhe nga Kurbini, Mati, Puka, Mirëdita, Dukagjini, sidomos nga Shala, nga Malësia e Gjakovës, në Krahinën e Plavës, Gucisë, rrethinën e Rozhajës, në Rugovë, në Rrafshin e Dukagjinit, në krahinën e Rekës, në Llapushë, në Drenicë, në Shalë të Bajgorës, në Rrafsh në Kosovës, Moravë, Medvegjë, Bujanoc, në Karadak, Kumanovë, Tetovë, Shkup dhe në Fushëgropën e Kuçovës.
Lahuta instrumenti më i vjetër i veglave kordofone në Evropë ende është në përdorim në viset tona.
“Ka disa lahutarë që e kalojnë numrin 20 të këngëve”, thotë Zymer Neziri, derisa tregon se vazhdojnë të ruhen elementet e vjetra të eposit tonë, qeniet mitike, legjendariteti, figuracioni, poetika e kohës, poetika e hapësirës, por edhe leksiku, sintaksa e vargut, orientalizmat. “Epikologjia do të ketë brumë të ri, do të ketë dëshmi të reja për këtë lloj të këngës së epikës legjendare. Edhe dosja e përgatitur për UNESKO-n e dorëzuar në Qeverinë e Kosovës, që bashkërisht me Qeverinë shqiptare do të jemi në paraqitje në UNESKO në Paris”, ka thënë Neziri.
Sa i takon kësaj Ardian Marashi, në emër të institucionit që e drejton, ka thënë se në bashkëpunim me Institutin e Albanologjisë të Kosovës do të kurorëzojnë hyrjen dinjitoze të eposit shqiptar në listën e vlerave universale të trashëgimisë kulturore të njerëzimit.