Koh?t e fundit, sht?pia botuese “Onufri” i dha lexuesve nj? botim, me t? v?rtet? dinjitoz, t? nj? libri sa origjinal p?r nga p?rmbajtja, po aq t? p?rsosur nga stili i t? shkruarit. Ai titullohet “Letra grues seme t? vdekun”. Autori nuk ?sht? nj? shkrimtar profesionist, por nj?ri nd?r njer?zit m? t? nderuar t? shkenc?s shqiptare, nj?ri nd?r inxhinier?t m? t? talentuar q? lind?n n? truallin e Shqip?ris?, i ndjeri Gjovalin Gjadri
Nga Eugjen Merlika
Koh?t e fundit, sht?pia botuese “Onufri” i dha lexuesve nj? botim, me t? v?rtet? dinjitoz, t? nj? libri sa origjinal p?r nga p?rmbajtja, po aq t? p?rsosur nga stili i t? shkruarit. Ai titullohet “Letra grues seme t? vdekun”. Autori nuk ?sht? nj? shkrimtar profesionist, por nj?ri nd?r njer?zit m? t? nderuar t? shkenc?s shqiptare, nj?ri nd?r inxhinier?t m? t? talentuar q? lind?n n? truallin e Shqip?ris?, i ndjeri Gjovalin Gjadri. E veçanta e k?tij libri , veç faktit se p?rb?n nj? bised? t? p?rfytyruar n?p?rmjet letrash, t? nj? çifti t? ri shqiptar t? viteve 30, sa josh?s e i rrall? n? vlerat e tij njer?zore, aq i pafat n? fundin tep?r t? parakohsh?m t? ndarjes nga jeta tok?sore t? gruas s? re, ?sht? nj? shqip?rim, mbasi origjinali ka qen? shkruar n? gjermanisht e botuar nga shtypshkronja Gutenberg n? majin e vitit 1943. ?sht? merit? e spikatur e prof. Ardian Ndrec?s, q? me nj? p?rkushtim sa t? ngroht? njer?zor aq edhe shkencor, ka larguar pluhurin e koh?s dhe t? harres?s nga ai margaritar i rrall? i letrave shqiptare, duke i a rikthyer lexuesve shqiptar? n? nj? shqip?rim q?, pa pik? dyshimi, mendoj se hyn n? fondin e art? t? llojit n? let?rsin? ton?.
Lexuesi i p?rcipt? mund ta vesh? n? fillim me nj? tis dyshimi e mosbesimi iden? se dy shqiptar? t? shkolluar t? viteve tridhjet? duhej t? bisedonin me nj?ri tjetrin n? nj? gjuh? t? huaj, por kur t? m?sojn? se Leonidi dhe Mirejla, personazhet e vepr?s, kishin kryer edhe shkollat e mesme e universitetin n? Austri, por kishin nd?rtuar folen? e tyre t? p?rbashk?t n? nj? fshat t? Tiran?s, do t? bashk?ndaj? dhimbjen e tragjedis? s? tyre e do t? ndihet krenar q? i p?rket nj? populli q? ka nxjerr? nga gjiri i tij t? till? njer?z. Letra e par?, me kat?r faqet e saj, ?sht? nj? shpalosje e sakt? dhe e p?rmbledhur e gjith? tragjedis?, e cila ?sht? strumbullari rreth t? cilit ftillohen mendimet, ndjenjat, ndjesit? q? p?rshkruhen n? letrat e tjera. Do t? mjaftonte vet?m ajo let?r p?r t? dh?n? t? plota p?rmasat e rr?noj?s, n? t? cil?n ?sht? kthyer jeta e nj? njeriu mbas goditjes shkat?rruese t? vdekjes s? gruas s? adhuruar. Ajo fillon me nj? dat? t? thjesht? : 3 shtator 1941. Ajo dat? n? krye t? letr?s m? solli nd?rm?nd nj? k?ng? shum? t? bukur t? nj? kompozitori amerikan, Bobi Darling, me titull : “Kthehu n? shtator”, t? d?gjuar disa dhjetëra vite m? par?. Ashtu si letra e par? e librit dhe ajo k?ng? kishte n? thelbin e saj dy nga idet? m? t? p?rjetshme e n? kund?shti me nj?ra tjetr?n, dashurin? dhe vdekjen. Rreshtat e par? zbulojn? n? gjith? kobin e saj tragjedin? dhe e zhysin lexuesin menj?her? n? at? mjedis dhimbjeje e cfilitjeje shpirt?rore n? t? cilin p?rp?litet shkruesi i tyre :
“E dashuna jeme ! Sot me 3 shtator jan? mbush? shtat? vjet? qysh se jemi martue e ti nuk jeton ma. Ti ke vdek? e votra jon? asht shqim?, nuk kemi me zan? vend bashk? rreth saj p?r me u ngroh?, nuk kemi me u ul? bashk? n? tryez? p?r me hang?r, e s’kemi me kremtue ma p?rvjetorin e martes?s son?. Un s’kam me puth? ma duert tueja t? dashuna, me vdekjen tande kam bjerr? çdo gja t? mir? dhe t? bukur…..”(faqe 27)
Mjaftojn? vet?m k?to pak radh? p?r t? p?rcjell? n? gjith? shtrirjen dhe thell?sit? e tyre, pasojat e nj? tragjedije q? ka goditur pa m?shir? jet?t e dy njer?zve q? ishin lidhur nd?rmjet vetit me magjin? e dashuris? s? par? q? i ngjante “nj? bime t? pranver?s q? p?reronte çdo gj? me shpres?n e saj, madje dhe g?rmadh?n n? t? cil?n ishte kacavjerr?”, n?se m? lejohet t? huazoj k?t? fjali t? Flaubert-it. Shtat? vite bashk?jetese n? krah?t e nj? dashurie sublime, t? aft? p?r t? kap?cyer pengesa t? pa marrura me m?nd, jan? shtrati i ngroht? n? t? cilin jan? p?rkundur jo vet?m reg?timat e zemrave dhe drith?rimat e trupave, por edhe ?ndrrat, shpresat, projektet e së ardhmes. Ajo dashuri sh?mb?llente me nj? lis t? lart? e t? gjelb?ruar q? shikonte qiellin n? t? cilin zogjt? nd?rtonin folet?. Papritmas s?mundja e pash?rueshme e Mirejl?s e goditi at? si nj? rrufe, duke ngjitur n? qiell shpirtin e past?r si uj?t e burimit t? n?n?s 27 vjeçare, por duke zhytur n? d?shp?rimin asgj?sues zemr?n e mendjen e Leonidit.
Si lisi mbas gjuajtjes s? rrufes? Leonidi ?sht? tjet?rsuar. Zhuritja e br?ndshme shpirt?rore p?rcakton t? tjera masa t? gjykimit mbi bot?n q? e rrethon, nga e cila nuk pret m? asgj?, sepse d?shp?rimi ka marr? form?n e nj? zem?rate q? nuk kursen asnj? nga element?t me t? cil?t ka qen? e lidhur jeta e gruas s? adhuruar, sidomos n? muajt e fundit q? kur u shfaq?n shenjat e para t? s?mundjes q? e p?rpiu. K?tu z? fill procesi i brendsh?m i gjykimit t? gjithçkaje, edhe t? vet?qen?sis? p?r t? cil?n tashm? e ka humbur interesin. Jeta p?r t? ka qen? sinonim i dashuris? s? Mirejl?s, se n? t? ai ka gjetur gruan ideale, vajz?n e cil?sive t? rralla, bij?n fisnike t? nj? sht?pie t? madhe, t? pavarur n? mendime, me nj? personalitet t? jashtëzakonsh?m t? formuar n? shkollat m? t? mira t? Vjen?s s? qytet?ruar, bij?n e dh?mshur q? vuan n? heshtje ndarjen nga prind?t, por q? nuk nguron t? thyej? normat e nj? morali q? bie ndesh me ndjenjat e saj dhe konceptet e saj themelore t? krijimit t? familjes, koncepte tep?r t? guximshme e bashk?kohore p?r Shqip?rin? e viteve tridhjet?, n? t? cil?n mend?sia lindore e trash?guar nga pushtimi i gjat? osman ishte ende shum? e fuqishme.
“Ti ke shkap?rcye nji humner? pes?qindvjeçare e tue ba ket? ke dal? n? krah t? nji tradite ma t? vjet?r, historikisht ma t? ep?rme” (faqe 120) shkruan Leonidi n? letr?n e tij t? fundit. ?sht? d?shmi e vler?simit moral dhe intelektual, por edhe qytetar t? bashk?shortes, e stim?s s? tij, nj? tjet?r element themelor n? q?ndrueshm?rin? dhe jet?gjat?sin? e nj? ndjenje t? fuqishme mes dy t? dashuruarish. Dashuria e tyre nuk ka n? themel vet?m hijeshit? e fytyrave e t? trupave, q? b?jn? t? shk?ndijohen zemrat me shikimin e par?, por mbi t? gjitha respektin e nd?rsjellt? p?r cil?sit? e virtutet e nj?ri tjetrit. “Ti ma ke mbush? jet?n plot, un isha shum? krenar p?r ty…” (faqe 28) shprehet me çilt?rsi Leonidi. Tani q? Mirejla nuk ?sht? m? dhe ajo bot? e tij vetiake, me t? gjith? p?rb?r?sit e saj zot?rues q? p?rcaktonin lumturin?, ajo ?nd?rr e nd?rprer? papritmas, shkallmohen me pasojat e p?rfytyrueshme n? gj?ndjen e tij shpirt?rore. Tani, p?r nj? trill t? fatit, ai afrohet me armiken q? i ka rr?mbyer stolin? e vetme t? jet?s s? tij, me vdekjen, tek e cila shpreson t? rigjej? lumturin? e humbur, n?p?rmjet takimit n? p?rjet?si me t? dashur?n e zemr?s. Problem i lasht? sa bota, t? cilin inxhinieri i ri e p?rballon me qet?sin? stoike t? shkenc?tarit q? i b?n llogarit? me veten, n? vetmin? e honit t? llahtarsh?m q? ka br?nda : “Due me vdek? e me u varros? s? bashkut me ty. Kur t? vij? vjeshta, tragjedia e dashunis? son? do t? gjej? plotnin? e saj. At?her? due me u preh? n?n dhe me ty e s’bashkut me festue p?rvjetorin e tet? t? martes?s son?. Ky asht synimi i jem, nuk lakmoj tjet?r tashma.” (faqe 30)
Ky duket se ?sht? vendimi q?, n? çastin e marrjes, nuk mban parasysh dy faktor? t? tjer? q? lidhen me jet?n e tij, qoft? edhe me g?rmadh?n n? t? cil?n ?sht? kthyer, Zotin dhe f?mij?n. Ideja e Zotit ?sht? e pranishme n? d?shir?n e Mirejl?s, edhe se myslimane, p?r t? festuar Krishtlindjen, ardhjen n? Tok? t? f?mij?s hyjnore, ashtu si ka b?r? n? vitet e studimeve t? saj n? Austri. Por marr?dh?niet e autorit me Zotin, si n? shumic?n e p?rvojave njer?zore i n?nshtrohen luhatjeve, madje edhe nj? far? largimi, kur ne nuk jemi n? gjendje t? kuptojm? thelbin e mesazhit t? tij, por e kusht?zojm? at? me k?rkesat e p?rditshme t? jet?s son?. B?het akoma m? e v?shtir? ajo bashk?lidhje kur vihemi p?rball? fatkeq?sish t? m?dha q? na ndajn? nga njer?zit tan? t? dashur.
“Sa ma i madh asht d?shp?rimi i jem aq ma fort dyshoj n? ekzistenc?n e tij, pse n? fund t? fundit besimin tek Zoti ia atribuoj thjesht nji cil?sis? s? ul?t t? njeriut, frik?s s? tij.” (faqe 59-60) ?sht? shprehje e nj? mungese t? thell? t? besimit, t? till? q? pranon edhe dhimbjen njer?zore, edhe flijimin edhe mundimet n? k?t? jet?, mbasi jemi n? nj? prov? t? vazhdueshme me t? cil?n çdo dit? duhet t? p?rballemi. K?tu personazhi i afrohet mosbesimit, madje me arsyen e tij t? mjegulluar cek ateizmin, sepse nuk ka forc?n t? futet n? misterin e Hyjnis?, mbasi pranon ai :”Bota p?r mue asht rropos?. Me ty kam humb? çdo mb?shtetje qend?r ekuilibri.” (faqe 60)
N? dalldin? e mendimeve q? kan? pushtuar trurin e tij t? st?rlodhur nga p?rsiatjet mbi marr?zin? e fatit q? i mohon pranin? e njeriut m? t? dashur, Leonidi nuk gjen tjet?r rrug? p?r t? ruajtur lidhjen e p?r t? ushqyer shpres?n e nj? ribashkimi me gruan q?, p?r nji vullnet epror, e braktisi n? vetmin? e tij me nj? f?mij? tre vjeçe. ?sht? pik?risht ai f?mij? dora e Zotit, q? u fal bashk?short?ve, para katastrof?s s? tyre, krijes?n q? lidh e p?rjet?son dashurin? e tyre. Por në ato çaste Leonidi nuk e p?rcepton at? mrekulli, ?sht? rr?mbyer i gjithi nga d?shira p?r t? ripasur gruan e tij e, r?ndom mendon si njeri i zakonsh?m, n? thjesht?sin? e tij, se kjo d?shir? mund t? send?rtohet vet?m me vdekjen e tij. Por Zoti ?sht? pran? tij edh? n? k?ta çaste tep?r t? dhimbshme i shfaqet n? mendimet e tij t? trazuara : “Un s’due me t? humb? ty dhe prej dashunis? p?r ty mundohem me k?rkue nji shteg p?r me gjet? Zotin.” (faqe 62)
Por shtegun p?r tek Zoti i a tregon vet? Mirejla duke i kujtuar bredhin e Krishtlindjeve q? n’at? vit nuk mundi t? stolisej n? sht?pin? e tyre. N? qerthullin e nd?rlikuar t? cfilitjeve shpirt?rore q? i mpakin arsyen dhe vullnetin, dep?rton drita e Zotit edhe se luhatja psiko emocionale, pasoj? e munges?s s? nj? besimi t? thell?, vazhdon gjat? gjith? rr?fimit t? tij tek e dashura e vdekur, ajo drit? ndalon nj? vendim fatal kundrejt vetes, q? do ta b?nte t? pashpres? të ardhmen e tij se do ta ngarkonte me m?katin e vet?vrasjes e t? braktisjes s? f?mij?s, gj? q? do t? asgj?sonte çdo shpres? p?r t’u ritakuar me t? zgjedhur?n e zemr?s n? nj? tjet?r jet?. F?mija ?sht? spiranca e shp?timit, krijesa e gjall? q? i kujton çdo dit? bashk?shorten, me ngjajshm?rin? e tipareve t? p?rcjellura tek djali. Kaq e madhe ?sht? amullia e ideve n? t? cil?n e ka zhytur d?shp?rimi, sa q? Leonidi pohon se : “N? idhnimin tem kam lan? mbas doret djalin dhe edukimin e tij. Qysh tash s’e due as gjysm?n e asaj q? e doja ma par?. Ai e ka humb? bab?n e vet p?r s? gjallit. Kur ndonjiher? l?viz tek un nji ndjenj? atnore dhe nji shenjë ngush?llimi ban me u ndie, kjo zgjat p?r nji çast e dashun ! Sa hap e mbyll syt? shkon si vetima dhe un fundosem rishtas n? terrin tem t? pangushulluesh?m.” (faqe 63)
?sht? nj? pjes? e rr?fimit t? Leonidit p?rpara Mirejl?s s? tij. ?sht? pjesa m? e dhimbshme, m? dramatike e rr?fimit t? tij, i cili b?n t? dridhet nga dhimbja edhe shpirtin e s? dashur?s, q? nga lart?sia e qiellit shoq?ron çdo dit? djalin e saj. Me siguri, n?p?rmjet rrug?ve t? panjohura i p?rcjell t? dashurit nj? qortim, sepse tashm? jeta e djalit k?rkon zotimin e plot? t? babait n? drejtim t? saj. Para k?saj domosdoshm?rie edhe d?shp?rimi asgj?sues duhet t? bjer? n? plan t? dyt?. ?sht? ligji i par? i Kodit t? Krijimit me vlerat e tij universale q? detyron at? q?ndrim, sepse rritja e f?mij?s q? bart gjakun e n?n?s duhet t? b?het p?rpar?si e interesave jet?sore t? babait i cili, me humbjen e gruas, ka detyrimin moral e ligjor t? vazhdoj? jet?n n?p?rmjet rritjes e kujdesit p?r f?mij?n q? mbetet e vetmja vazhdim?si e ?ndrr?s s? zhuritur nga rrufeja, mbasi ?sht? fruti i preksh?m i asaj ?ndrre.
Leonidi i pllakosur nga d?shp?rimi vazhdon jet?n p?r inerci, por f?mija b?het me koh? thelbi i saj, q?llimi madhor q? e mban t? lidhur me kujtimet e dhimbshme por edhe me ?ndrr?n e shpres?s se djali nj? dit? do t? ket? familjen e tij, duke rip?rt?rir? jet?n familjare t? prind?rve t? tij, nj? lloj ringjallje tok?sore, prelud i ribashkimit n? parajs?n qiellore.
Arrin nj? çast n? kalvarin e dhimbjeve shpirt?rore të autorit, n? t? cilin duket se ai po futet n? hullin? e vazhdim?sis? s? jet?s, kur d?shp?rimi i le vendin nj? analize t? ftoht?. Duket se ai del nga vetvetja, nga gj?ma e tij, e vesh petkun e qytetarit e intelektualit q? priret nga gjykimi i Vendit t? vet, i historis? s? tij, i vendimeve t? popullit t? tij nd?r shekuj. N? k?t? shqyrtim t? problemeve t? m?dha historike t? popullit t? tij ai mundohet t? inkuadroj? edhe tragjedin? e jet?s s? tij, duke u munduar t? gjej? nj? lidhje shkak pasoj? n? ndryshimin e besimeve fetare nd?rmjet tij dhe Mirejl?s, q? p?rcakton edhe q?ndrimin e familjes s? saj myslimane kundrejt vendimit t? saj p?r t’u martuar me nj? katolik. Madje n? k?t? kuad?r gjen vend edhe pushtimi italian i Shqip?ris?, krejt?sisht i d?nuesh?m mbasi asgj?son lirin? e popullit t? tyre, por edhe ka si pasoj? nj? vendim sa t? padrejt? aq dhe t? paligj?suesh?m, at? t? marrjes s? sht?pis? s? tyre nga autoritetet pushtuese.
“Ti e kupton se un, n? dhimbjen teme, e k?rkoj shkakun e vuejtjes son? mbrapa n? shekuj, e ti e rrok? me mend se un jam i mendimit qi lumtunia e jon? nuk do t? ishte shkatrrue n?se popullit ton? nuk do t’i mungonte nji baz? e njejt? shpirtnore….”(faqe 120) Veshja e fatkeq?sis? s? tij familjare faktorit fetar, n?p?rmjet q?ndrimit pedant t? familjes, edhe se ka n? t? elemente v?rtet?sie, nuk m? duket plot?sisht i ligj?suar. N?se s?mundja e mallkuar do t? ishte shfaqur disa vite m? von?, kur shkenca kishte zbuluar antibiotik?t, tragjedia do t? ishte shmangur dhe jeta e çiftit do t? kishte vazhduar si ajo e t? gjith? t? tjer?ve q? u p?rballuan m? von? me traum?n komuniste. Ndoshta n? at? drejtim nuk do t? kishte pasur pasoja t? r?nda, sepse inxhinieri i talentuar gjeti edhe n? regjimin komunist, n? saj? t? pun?s s? tij t? vyer, nj? jet? normale. Sidoqoft? revolta e autorit kundrejt dukuris? s? ndikimit t? ndryshimit fetar n? krijimin e familjeve shqiptare, duke shkaktuar shum? drama n? shoq?rin? e shekullit t? shkuar, ?sht? pozitive dhe plot?sisht e ligj?suar, edhe se p?rfundimet e tij mbi rolin e bejler?ve n? historin? e Vendit t? tij m? duken t? tepruara e t? pap?rgjith?sueshme.
Megjithat? lexuesi i v?mendsh?m, edhe se mund t? mos jet? i nj? m?ndjeje me autorin n? disa prej p?rfundimeve t? tij, duhet t? nj?jt?sohet me dram?n e tmerrshme q? jeton personazhi, n? t? cil?n m?ndja nuk mund t? jet? gjithmon? t?r?sisht e kthjell?t. Por ai nuk mund t? mos mrekullohet p?r fuqin? e q?ndrueshm?rin? morale t? tij, q? e mbyll bised?n e p?rfytyrueshme me gjysm?n tjet?r t? zemr?s me nj? premtim, jo t? zakonsh?m p?r shumic?n e burrave :
“….. t? kam premtue dashuni dhe t? jam betue me t’ndejt besnik. S’due me e hang?r fjal?n. Due me ju bind? dashunis? dhe karakterit tem. T? vdekunit duen qet?si dhe paq?. S’due me ua prish? qet?sin? e s’due me e shqetsue paqen tande. Due me e shkue jet?n ndershm?nisht, tue dashunue t? bukur?n dhe tue dasht? t? mir?n. Due me t? nderue tue mbajt zi. Due me t? qa me zem?r t? past?r, pse lot?t e mij kan? me u ter? vet?m kur t? shtrihem n? vorr af?r teje.” (faqe 124)
Ka diçka sip?rnjer?zore n? k?t? premtim, nuk ?sht? retorika e zakonshme e shprehjes s? nj? dashurie t? madhe t? goditur nga vdekja e papritur, ?sht? nj? njimend?sim me vlerat madhore hyjnore e njer?zore. ?sht? ngadhnjimi i jet?s mbi vdekjen, i s? mir?s mbi t? keqen, i detyr?s s? bashk?shortit e prindit mbi çfar?do egoizmi e individualizmi.
Aq m? shum? merr p?rmasa madh?shtore ky premtim, kur dihet se u vu n? jet? gjat? viteve t? gjata, n? t? cil?t autori jetoi me dhimbjen n? zem?r, por me shpirtin t? qet?, me vullnetin e plot? p?r t? rritur djalin, duke e edukuar me parimet e tij e me dashurin? e n?n?s e, veç asaj, i dha Vendit t? tij ndihmes?n madhore n? profesionin e tij, n? p?rmasa të admirueshme. Kur i ka ardhur çasti i fundit, n? bilancin e vetvetes ka qen? n? paqe, sepse n? ballafaqimin me Zotin e me t? dashur?n ?sht? paraqitur si prind, bashk?short, qytetar e njeri sh?mbullor.
Kam bindjen se pjesa tjet?r e jet?s, mbas vdekjes tok?sore t? tij, ?sht? nj? lumturi e pafund, s? bashku me gruan e tij n? bot?n e s? v?rtet?s, ku virtutet gjejn? shp?rblimin e tyre n?n drit?n dhe mir?sin? e p?rjetshme t? Krijuesit t? gjith?sis?.
Si lexues, s? fundi, dua t? shpreh nj? vler?sim t? madh e t? sinqert? p?r prof. Ardian Ndrec?n, p?r pun?n tejet cil?sore n? p?rkthimin e vepr?s dhe nj? fal?nderim po aq t? sinqert? atij dhe sht?pis? botuese “Onufri” p?r ndihmes?n n? pasurimin shpirt?ror t? shqiptar?ve, n?p?rmjet botimit t? k?saj perle t? rrall? t? tradit?s son? kulturore.