Si zor të ketë menduar profesor Çabej, qoftë edhe në ndonjë befje mendimi, se “Meshari” i tij do të vinte ndonjëherë nga e bija, që menaxhon botimet “Çabej”. Por, ja që realiteti shpesh është shumë më i koklavitur se ëndrra dhe Brikena Çabej pas një pune titanike e risolli “Mesharin” e përgatitur nga i ati i saj, i ndjeri Eqerem Çabej. Në botimin e ri përfshihen faksimile të tekstit origjinal të vitit 1555, transliterimi dhe transkribimi i tij, si dhe një hyrje e vetë Profesor Çabejt për Buzukun, i cili përbën një studim të hollësishëm dhe të thelluar të librit më të parë në shqip njohur deri më sot.
Për ata që s’e kujtojnë, “Meshari”, është një librat më fatkeq në Shqipëri. Ai u botua më 1968, pak muaj pasi Shqipëria e kishte kryer deri në fund luftën e saj me fenë. Mesharit të prof. Çabejt, iu desh, për fatin e keq të shtypej për plot 10 vjet në Rumani, pas një pune që profesori e kishte mbaruar afër fundit të viteve ’50. Vrulli i histerisë fetare përfshiu dhe librin e meqë “ky më i pari libër shqip” ishte një meshar, pra libër mirëfilli fetar, nuk u lejua të dilte në qarkullim në libraritë e vendit. Ai do të strehohej në bodrumet-magazina të Institutit të Gjuhësisë, kurse vetëm ndonjëherë apo tek-tuk dhurohej me ndonjë rast special. Duhet të ketë qenë një nga shqetësimet më të mëdha të profesorit sepse nuk mundi ta shihte sa ishte gjallë të ishte i lirë në shitje.
Një brengë që e ka shtypur pak nga pak, siç kujtojnë shumë prej njerëzve që e kanë njohur. Anipse, nuk ishte e thënë që kalvari do të mbyllej këtu me vetëm strehimin në bodrum. Për katër dekada, pjesa më e madhe e 4000 kopjeve të tirazhit, u kalbën dalëngadalë, kurse ato kopjet e mbetura që i patën shpëtuar disi kalbjes, pas vitit 1992 përfunduan trotuareve, njësoj me lloj-lloj librash që u botuan gjatë viteve të regjimit. Edhe nëse do të bëhej sot një investigim i gjatë sesi dolën nga magazinat e Institucioneve shtetërore për t’i shitur Mesharët trotuareve të Republikës, kjo me sa duket s’do përballohet dot si ndërmarrje në një vend si Shqipëria ku mungojnë dokumentet.
Duhet të ketë qenë si një detyrim, apo si një nevojë për plotësimin e amanetit të pashprehur të Çabejt, e gjithë kjo ndërmarrje e botueses. Dihet se ky libër është një prej punëve më të rëndësishme të tij, vepër që shërben edhe sot e gjithë ditën si model për studiuesit e fushës. Të mendosh punën për të, atëherë e kupton marrëzinë e madhe që i përcjell ngado shqiptarët: Buzuku i kushtoi Çabejt thuajse 10 vjet punë ndërsa libri s’u shpërnda asnjëherë. Jo më kot, e përsërisim, mosqarkullimi i botimit duhet të ketë qenë një peng i tij deri në fund të jetës.
Nga përmasat, dukja dhe puna e kryer është një nga botimet më prestigjioze që janë bërë në vitet e fundit, ndërsa për Çabejn nga më të rëndësishmit botime gjer më sot dhe krenaria e saj në panairin 2013.
“Meshari” erdhi në Shqipëri pak ditë para përkujtimit të 100-vjetorit të Pavarësisë dhe ishte një nga evenimentet më të respektuara, që u bënë në këtë vit. Në formën që është deri më sot, ruan 188 faqe, ndërsa i mungojnë 16 faqet e para, por edhe disa të tjera syresh në mes. Ndaj, duke mos pasur as kopertinë, as faqen e parë, nuk dihet titulli i vërtetë i veprës dhe as vendi i vet i botimit etj.
Në një farë mënyre, kjo fatkeqësi mund të quhet edhe fat, pasi hamendësohet se po ta kishte kopertinën ose faqen e parë, libri mund të ishte zhdukur, sepse, mesa duket, ka qenë në listën e atyre librave që kanë qenë ndaluar. Ai u zbulua më 1740 në Bibliotekën e Propaganda Fides prej ipeshkvit të Shkupit, Imzot Gjon Nikollë Kazazi nga Gjakova. Me pathos për këtë gjetje, ai njoftoi Gjergj Guxetën në Palermo, të cilit i dërgoi edhe një faqe.
Libri supozohet të jetë shtypur në Venedik me alfabetin latin, me ndihmën e edhe të disa shenjave cirilike për tingujt në shqip. Ky zbulim bëri bujë të madhe, sepse është libri i parë që njohim deri më sot në gjuhën shqipe. E megjithatë mbeti ne heshtje për më tepër se një shekull, deri më 1909, kur e rizbuloi arbëreshi Pal Skiroi, në Bibliotekën e Vatikanit në Romë, ku gjendet edhe sot me shënimin Katalogu: R.G. Liturgia III, 194. Më 1932 libri u fotokopjua në tri kopje, njëra nga të cilat gjendet në Bibliotekën Kombëtare Shqiptare në Tiranë. Për fat, më 1968, gjuhëtari më i madh shqiptar Eqerem Çabej, përfundoi studimin shkencor te veprës së Buzukut, shoqëruar edhe me një studimin interesant për gjuhën dhe vlerat e autorit. Aq i madh është nderimi për këtë libër, saqë ekspozimi i veprës origjinale për herë të parë në Shqipëri në kuadrin e 100-vjetorit të pavarësisë, në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, u kthye gati në një pelegrinazh popullor./bw/