Johan fon Bergmanin nuk e pa askush nga ne, kur arriti në Tivar me tri mushka ngarkuar. Ai u shfaq te Hani i Nënkalasë disi befas dhe nuk u kuptua se nga cila anë e natës u fut aty. Mushkat i shkarkuan dy burra që erdhën me të dhe po ata dy burra na e banë me dije se zotëria i tyre, ngado që shkonte, mbante me vete ca arka me shkresurina dhe një krevat me susta. Shkresurinat i shkruante vetë dhe vetë i lëçiste, kurse krevati nuk i shërbente për asgjë, sepse ai nuk flinte kurrë. Asnjëherë? Asnjëherë, pra!
Nuk e kuptuam, po ashtu, pse Sani Kaduri, këngëtari dhe rapsodi i qytetit, që këndonte me zë të hollë dhe i binte qemanes, atë natë këndoi deri në mëngjes një këngë të vjetër zamani. Dheu i zi, aman, pse nuk m’tret ma shpejt! Kënga e Sani Kaduri shpërndahej nëpër natë dhe dvarej pa gjurmë, kurse gjëma e nëndheshme e të vdekurit nuk ikte gjëkundi, rrinte aty, në çdo qoshe të territ, në çdo pikë të shiut, si ai malli i përjetshëm që nuk mbaronte asnjëherë, duke bërë që nata të ndalej mbi Kala dhe me përmallim ta shikonte atë pjesë të botës, të zhytur në një pikëllimë vetmie. Po zotnia, pse nuk fle kurrë?
Që nga ajo natë dhe disa muaj që erdhën pastaj, Sani Kaduri dhe Johan fon Bergmani nuk u panë të ndaheshin nga njëri-tjetri. Në të vërtetë, ngjau që atë mëngjes, akoma pa zbardhur, kur Sani Kadurit i shkrepi të këndonte këngën për dashurinë e humbur, në derën e plemes u shfaq Johani trupgjatë dhe disi i nëpërdukshëm, si të ishte një hije e natës së shkuar. Nuk dihet se çfarë folën mes veti Johani dhe Sani Kaduri, por ne të kalasë, dy ose tre sahat më vonë i pamë që të dy tek rrinin në një shkëmb mbi Përroin e Bindit. Ky Johani, aty nga dreka u kthye në han dhe që andej mori gjyzlykët me kornizë floriri, letër dhe mereqep dhe, pak më vonë, bashkë me Sani Kadurin zbritën thellomave të përroit, zunë vend nën një shkëmb dhe, pasi pinë një damixhan verë, kënduan së bashku, ndërkohë që qemanes i binte vetëm Sani Kaduri. Sani Kaduri i binte qemanes, pinte verë nga damixhani dhe i thoshte atij Johanit, nëse rrimë gjatë këtu, nëse vijmë nesër dhe pasnesër po në këtë vend, nëse pimë verë dhe i këndojmë sevdasë, ai Bindi që thua ti, do të vijë pa e thirrur njeri, sepse edhe xhindet këtë punë kanë, të bëjnë pallën e sefasë, të pinë verë dhe t’i këndojnë dashurisë.
Të gjitha këto që thoshte Sani Kaduri i dehur, Johani i shkruante në letër, pastaj ndalej, qeshte me broçkullat që fliste Sani Kaduri, pinte verë dhe, herë pas here, fshinte me mëngën e dollomasë pikat e verës që i shkonin mjekrës teposhtë. Shënimet njëditore mbylleshin me përshkrime të hollësishme të mbrëmjeve në çardakun e hanit, kur Sani Kadurit i shfaqej mrekullia e frymëzimit, që e bënte këngëtarin e sevdasë të përfshinte në një këngë të vetme tokën dhe qiellin, largësitë e paarritshme të kësaj bote dhe të asaj tjetrës, dhembjen dhe pikëllimin, harenë dhe gëzimin, të gjitha këto të thurura si në një qëndismë malli për të paarritshmen, për ëndrrën, dashurinë dhe përjetësinë.
Kështu kishte shkruar Johani. Por ne të kalasë e dinim se një ditë, krejt rastësisht, gjërat kishin marrë një kthesë të papritur, pikërisht atëherë kur Sani Kaduri i paskësh thënë Johanit se ditëve të vjeshtës dhe të dimrit, atëherë kur deti atje poshtë tërbohej dhe bëhej si dalë mendsh, Bindi dilte nga deti dhe ngjitej përroit përpjetë, derisa arrinte te muret e kalasë, që aty, pastaj, të zinte vend dhe të qëndronte një javë e më shumë, deri sa fërtyma të fashitej dhe bota të kthehej në gjendjen e saj të rregullt. Nuk është e mundur! Perënditë nuk sillen kështu. Është e mundur, kishte thënë Sani Kaduri, i ndërprerë nga lemza që ia shtrëngonte damarët e qafës dhe ia ngjiste gjuhën pas qiellzës.
Pra, po me këtë radhë Sani Kaduri i kishte rrëfyer atij Johanit, se gjatë kohës që Bindi rrinte në thellomat e përroit, natë për natë dilte fshehurazi që andej dhe në kala i mbarste lëneshat. Nuk të besohet? Hik!
Nuk ishte e vështirë të merrej me mend, se sa kishte qenë tronditës për Johanin ky rrëfim i Sani Kadurit, sepse kallëzimet e mëvonshme të njerëzve të kalasë bëjnë të ditur se netëve me shi, aty nga fundi i vjeshtës, Johani ishte parë tek dilte nga Hani i Nënkalasë tre çerek ore para mesnate, i mbështjellë me një dolloma të zezë dhe një fener në dorë, ishte futur në kala fshehurazi dhe atje, mbi murin e epërm të qytetit, kishte qëndruar në terr, deri në zbardhje të dritës.
Për këtë natë dhe për zhvillimet e tjera të atyre ditëve, Johani nuk kishte lënë shënime, vetëm që shkrimet e tij të kësaj periudhe papritmas bëheshin disi të mjegullta, të mbushura me ndërprerje të shpeshta dhe fillim e fund përshkoheshin nga ndjenja e çorientimit dhe përhumbjes. Netët e gjata pa gjumë, gjithashtu, zënë një vend të rëndësishëm në përshkrimet e Johanit, net që nxisin dëshirën e pashpjegueshme për të prekur thellësinë e errët të gjërave. Ku është, tani, ajo ditë e djeshme me të gjitha ngjarjet e saj, që unë nuk e shoh askund, shkruante Johani, dhe nga do të shkojë kjo natë, kur të shfaqet dielli në anën e përtejme të lindjes dhe përse unë nuk mund të jem edhe këtu, edhe në një vend tjetër njëkohësisht, kur nata mundet, kur era mundet, kur mendja mundet, dhe pastaj gjerë e gjatë e përshkruante pamundësinë e tij për të dalë përtej botës dhe për të parë me sytë e tij anën e errët të saj.
Ndërkohë, nga shënimet e Johanit del e qartë se ai nuk kishte hequr dorë aq lehtë nga synimi i tij që Sani Kadurin ta mësonte të këndonte këngë trimërie. Madje, kishte ndodhur një herë që Sani Kaduri ishte gajasur së qeshuri, ndërsa i kishte kapur veshi një nga ato bëmat trimërore të një kënge të tillë. Dy trima bënin dyluftim dhe gjuanin njëri-tjetrin me topuz, gjuan i pari dhe topuzi e bën një shkëmb çikë e thërrime, gjuan i dyti dhe topuzi ngulet tre pash nën dhè! Sani Kaduri nuk e mban dot të qeshurën, Johani ngryset në fytyrë, Sani Kaduri i thotë Johanit, aman, mos e ço më andej këtë punë, nuk muj me këndue nji kangë me topuz, Johani bëhet i sertë, zgjidh qesen e parave dhe i jep Sani Kadurit një metelik argjendi, Sani Kaduri e mban në dorë metelikun dhe mendohet gjatë se çfarë mund të bëjë me të, do të shkojë këmbë në Shkodër për të blerë një qemane të re! Ndërkohë, Sani Kadurin e çojnë peshë nepsi dhe meraku, e ka mendjen te një perri, me trupin si ngjalë dhe balluket e zeza, me xhamadanin e qëndisur që mënt plas nga gjinjtë e mbushur. Aman, i thotë Johanit, lëri ca para te Xhamia e Namazgjasë, kur të vdes, të ma bëjnë varrin afër ndonjë vejushe, dhe kur të vijë dita e zgjimit të të vdekurve, nga varri im të kaloj në varrin e saj, ose ta zgjas dorën e ia prek në ato vendet e merakut, sepse sevdanë dhe nepsin nuk i tret as dheu!
Nga shënimet e Johanit nuk arrijmë ta kuptojmë aq qartë si ndodhi që ai, po ato ditë, e verboi Sani Kadurin. Në të vërtetë, Johani e bëri këtë në një mënyrë që nuk është e lehtë të shpjegohet, sepse Sani Kaduri nuk kuptoi gjë prej gjëje, vetëm që kur u zgjua nga dremitja e pasdites në plemen afër stallës së hanit, në vend që ta shihte botën siç e kishte parë gjithmonë, para sysh iu shfaq një mjegull e bardhë dhe e dendur, me ca hije të palëvizshme, që nuk i shquante dot se çfarë ishin. Sani Kaduri fërkoi sytë një herë e dy, madje edhe duart i zgjati përpara që të davariste atë tymnajë, por përveç mjegullës që u dendësua edhe më shumë, nuk arriti të shquante asgjë tjetër.
Por, akoma më e çuditshme nga kjo, del e dhëna se Sani Kaduri nuk nxori zë ankimi dhe nuk tha ndonjë gjë, që t’i jepte dikujt të kuptonte mynxyrën që i kishte rënë mbi kokë. Përkundrazi. Ai doli nga plemja me tahmin dhe, duke u mbajtur pas mureve, u çapit disi deri në hyrje të hanit dhe aty, pasi u sheshua mbi kalldrëm, me një zë të dridhur e të mbushur pasion, këndoi një këngë zamani, për një ashik plak dhe për bëmat e tij fort të çuditshme, që kishin të bënin me sevdanë dhe jo tamam me sevdanë; që kishin të bënin me lektisjet e shpirtit dhe jo tamam me këtë; mbase më shumë një pikëllim për gjërat e bukura të kësaj bote, që ai nuk do t’i shihte kurrë më!
Megjithatë, meqë kemi të bëjmë me një vete të rëndësishme të këtij rrëfimi, e shohim të arsyeshme që në këtë vend të japim edhe disa shpjegime plotësuese rreth asaj që ngjau ndërmjet Sani Kadurit dhe Johan fon Bergmanit. Ta zëmë, nuk mjafton të themi këtu se nga penxherja e hapur e hanit, Johani duhet të ketë dëgjuar me vëmendje këngën e Sani Kadurit tashmë të verbër dhe, si i kishte dalë se ajo nuk ishte këngë trimërie dhe as ndonjë nga ato këngë që flisnin për ndodhí të mahnitshme; se, madje, as këngëtari nuk ishte nga ata rapsodët e verbër që i kishte kërkuar gjithandej maleve të Bosnjës dhe Rumelisë, për të cilët kishte lexuar dikur se bridhnin nga një vend në tjetrin dhe ngjarjet e këngëve i bënin si të vërteta; pra, në një rrethanë të këtillë, Johan von Bergmanit nuk mbetej gjë tjetër, përveçse t’i ngarkonte mushkat që në mëngjesin e ditës së nesërme dhe të largohej nga Hani i Nënkalasë, pa u vërejtur pothuajse nga askush.
Por, dy gjëra nuk ndryshuan as në këtë periudhë të jetës së Johan fon Bergmanit: pagjumësia dhe ajo ëndrra e vogël, e fshehur në kujtesën e hershme të fëmijërisë. Ai nuk flinte kurrë, shikonte diellin në lindje dhe në perëndim, natë për natë shihte hënën si ndërronte formë, ndonjëherë numëronte yjet në qiell, mendonte për fshehtësitë e pashpjegueshme të botës, ngjitej mbi male, zbriste luginave, dëgjonte ushtimën e detit, kthehej në bujtinë dhe hidhte mbi letër shënime pa ndonjë radhë, ashtu siç i vinin gjërat nga zërat e brendshëm të vetmisë. I ra kryq e tërthor Rumelisë, në një fshat vlleh e martuan me një vajzë trembëdhjetë vjeçe, ajo vinte e ngushtë nga vithet dhe kur Johani bëri të flinte me të, ajo nxori një bollë nga kutia dhe e futi në shtrat, bolla iu mbështoll Johanit nëpër trup, ai klithi i tmerruar, u vesh me të shpejtë dhe bëri të dilte, por një grumbull plakash që rrinin te dera e kthyen brenda, Johani ia mbushi zgorrin me farë vajzës trembëdhjetë vjeçe dhe iku nga fshati ndaj të gdhirë, si të dilte në mëngjes nga një ëndërr e keqe.
Ndërkaq, në ëndrrën e hershme të Johanit për viset e largëta, mbeti pamja e gjithmonshme e rapsodit të verbër, që këndon dhe e krijon botën njëkohësisht. Johani mbajti shënime për këngëtarët që i kërkoi dhe i gjeti gjithandej, nëpër mejhane qytetesh e nëpër kasolle fshatrash. Njërin, madje, e gjeti të tillë çfarë e kishte menduar, të moshuar dhe të verbër, e pagoi nga dy florinj për një këngë, kjo zgjati një javë, deri sa e kuptoi se rapsodi shtihej i verbër, por nuk ishte i tillë dhe se këngët që i këndonte ishte një përzierje gjuhësh që nuk mund t’i kuptonte njeri. Po me këtë radhë shënoi në letër fjalë të rralla, këngë, legjenda, rrëfenja dhe etimologji, kaloi një natë me dylberët e Shkodrës, ata i bënë sajdi edhe me mish të pjekur dhe raki manash. Pikërisht në një rrethanë të tillë, Johani shpjegoi etimologjinë e fjalëve ankth (anth-nëkoj-rëkoj-ankoj), krahasuar me latinisht animus, indishten e vjetër aniti, baskishten amerts, jo, kjo nuk është e saktë, por vjen nga ang, angu, me zvogëlimin eufemistik në fund, ankthi, angthi, që shkon me latinishten angustus, gjermanisht eng. Po aty ishte edhe etimologjia e fjalës besë (besoj, besim, besimtar, bestar, besatohem, besatar, pabesi), latinisht foedus, credo, me rrënjë indoevropiane bhenddh, indishtja e vjetër badhunati, gjermanisht binden, më e mundshme të lidhet me bind, bindem, nuk ka të bëjë me grupin gjerman binden, që ka kuptimin e lidhjes, por afrohen me fjalën be, latinisht fido, fides e foedus, gotishtja baidjam, me kuptimin e shtrëngesës, detyrimit.
Ndërkaq, sipas shënimeve të Johanit verbimi e Sani Kadurit kishte të bënte me Bindin, thënë më mirë, me idenë e Sani Kadurit se Bindi mund të shihej me sy, sepse këngëtari pikërisht këtë gjë kishte bërë: kishte dalë mbi muret e kalasë, dhe i kishte thirrur Bindit me zë të lartë: dil të të shoh nji herë, hudum plak, ti që m’i merr dashnoret dhe ma ban jetën xhehenem! Bindi ishte shfaqur vërtet bashkë me një dritë vetëtime, kishte dalë nga përroi ose kishte fluturuar nëpër qiell. Sani Kaduri ishte verbuar nga drita e vetëtimës, kështu kishte shkruar Johani, duke fshehur faktin se një natë të vonë, ndërsa rrinte pranë dritares së vogël të hanit dhe shikonte hënën që nanuriste në qiell, Johanit i qenë rrëmbushur sytë nga mallëngjimi, kishte parë edhe kodrinën e hijezuar të Tukemilit që ravijëzohej në sfondin e qiellit, pastaj kishte dëgjuar ushtimën e detit që vinte si ofshamë e largët dhe nëpër atë sfond regëtimash arriti të shquante zërin që gjithmonë i thërriste vetmisë së tij, zë që nuk thoshte asgjë të qartë, por e krijonte botën në format e saj të para, zëri nuk ishte zë tamam, kënga nuk ishte këngë tamam, para syve të tij kishte ndodhur e pamundura, e pashpjegueshmja, e paarritshmja. Johani kishte marrë një shishe të vogël në njërën nga baulet e tij, shishen e kishte mbajtur me vete prej vitesh, sepse kishte menduar se ndonjë ditë vetmia e tij mund të bëhej më e zezë se skëterra, atje ishte përzierja e helmët e squfurit dhe nishadrit, e braktisjes dhe zhgënjimit. Johani zbriti shkallëve të hanit pa u ndjerë, u fut në derën e pasme të plemes afër stallës dhe ia verboi sytë me helm Sani Kadurit, pikërisht në çastin kur ai shihte veten ëndërr nën hijen e hurmave, hija e hurmave shkonte tejanës dhe sillte me vete një fresk të lehtë, si dhe pamjen e tri perrive, të cilat vallëzonin këmbëzbathur mbi rërën e valë të shkretëtirës.
Sani Kaduri atë çast ishte i lumtur dhe buzëqeshte hareshëm në ëndrrën e tij.