Siç kemi bërë tashmë të ditur në Fletore koniciane nr. 2 (Kur puqen dy male në vargmal miqësie), letrat e Faik Konicës drejtuar poetit të madh francez Apollinaire, që ruhen në Bibliotekën Rishëljë të Parisit, përmbajnë, krahas një mori çështjesh me interes të përbashkët për dy mjeshtërit e mëdhenj të gjuhës frënge e shqipe, edhe shumë hapje zemre, si një nevojë shpirtërore për të shfaqur secili prej tyre atë intime që rrallë i besohet kujt, veç në qofsh i lidhur me një miqësi të pastër në shkallë të epërme. Ndodh kështu me Konicën 28 vjeçar dhe Apolinerin 23 vjeçar, duke filluar nga ai vit 1903, kur nisin të letërkëmbejnë së toku me besim të mahnitshëm nuhatur së largu te shoshoqi, jashtë kornizave të modestisë së shtirur. Sidomos kur në këtë mes, fjala është për çështje delikate zemre, për ndjenjë dashurie të fuqishme, atë që, te gjeniu, bëhet shpesh burim frymëzimi përsosur artistikisht në vepra të pavdekshme.
Dhe ndjenja e dashurisë, e vuajtjes dhe përvuajtjes shpirtërore, dihet që çon larg. Nuk e kemi fjalën këtu për asi qarjesh e përlotjesh, aventurizma të shpirtit me përfundime tragjike apo në të kundërt, për dashuri nga ato flakëkashtet a të rëndomtat që mbarojnë në bisht peshku. Jo, ka edhe një ndjenjë të fortë dashurie të qëruar që, në mënyrë të skajshme merr formën e mirëfilltë të mëkatit dhe që bëhet shtysë e fuqishme për vendimmarrje të reja. Sjellim si shembull dashurinë e Tat Tanushit të të mahnitshmit Kutel te kryevepra “E madhe është gjëma e mëkatit”…
Më 28 tetor 1903, në një nga letrat e para të Konicës drejtuar Apolinerit, kur të dy gjenitë e ardhshëm po gatiteshin të takoheshin në Londër, në shtëpinë e shqiptarit, Faiku bën një rrëfim tepër domethënës, që zbulon shumë anë të panjohura të jetës së tij komplekse 18-20 vjeçare.
Duket në plan të parë se kemi të bëjmë me atë vendim të famshëm të Faikut për të ndërruar fe, për t’u shndërruar nga mysliman në katolik, për t’u mbiquajtur Dominik. Por, përpara se të hyjmë në thelbin e kësaj çështjeje, për ta kuptuar e zbërthyer si duhet këtë, lypset të japim disa shpjegime paraprake lidhur me formimin e shëndoshë intelektual të nxënësit dhe gjimnazistit Faik Konica.
Është e njohur se, nga liceu francez i Kostandinopojës (Galata Saraji), ai shkoi në Francë më 1888, në moshën 12-13 vjeçare, dhe filloi drejtpërdrejt kolegjin në Lisieux të Normandisë. Zakonisht, në këtë moshë, fillohej klasa e gjashtë e sistemit arsimor francez, vit shkollor i rëndësishëm për vetë fillimin e adoleshencës që përcaktonte ndarjen nga fëmijëria dhe nga fillorja (si dikur klasa e pestë e sistemit tonë shkollor). Nga klasa e gjashtë në të tretën (me zbritje dhe jo me ngjitje si tek ne), janë katër vite shkollore në kolegj dhe më pas fillon gjimnazi me tre vjet (klasa e dytë, e parë dhe terminali apo matura). …Konica përfundon kështu më 1893, në moshën 17 vjeçare (diplomë mature) shtatë vjet të sistemit të mesëm shkollor francez, kolegj dhe gjimnaz (apo lycée – lice – në frëngjisht), që do të thotë se dy herë ka kapërcyer një vit shkollor. Por mbi të gjitha, duhet mbajtur këtu parasysh që diploma e maturantit (e bashëlierit), ishte për vetë kohën e një rëndësie madhore, përderisa – mjaft e rrallë – jepej nëpërmjet saj titulli i mësuesisë për shkollat e mesme. Sa për ilustrim, në mesin e dytë të shekullit XIX, nga 1320 profesorë gjimnazi në tërë Francën rurale – që numëronte 83 gjimnaze sipas studiuesit Antoine Prust -, 1000 vetë ishin pa diplomë të lartë universitare.
Më 1893 dhe1894, brenda dy vjetësh, Konica merr dy diploma universitare në Monpëlie dhe Dizhon (edhe sot e kësaj dite mund të marrësh diplomë universitare në Francë për çdo vit studimor që bën) dhe me këto diploma në xhep, si dhe me titullin e mësuesisë dhe çmimet e nderit, ai shkon ballëlartë në verën e vitit 1894 në Shqipëri e vendlindje. Janë vitet më të rëndësishme e më të lumtura për të, jo vetëm për formimin e tij të lartë intelektual e botëkuptimor, por edhe për aromën e këndshme të rinisë që mbart mosha 18-19 vjeçare. Pikërisht në këtë moshë, Konica njeh dashurinë e parë të zjarrtë me ojonaksen Hugon Sophie Josephine Annette. Vasha bukuroshe 15-16 vjeçare i ndihte të atit berber (është e njohur që nga ajo kohë simpatia e Faikut për zanatin e berberit) në lokalin e tij si parukiere, ku me sa duket i riu Faik shkonte për të ujdisur e bindur floknajën e tij të gjatë (“prej filozofi”, siç shprehet ai tërthorazi në një shkrim). Ishte për të viti universitar 1894-1895, kur ai, jo vetëm i qepej me ngulm provimeve që kalonte një pas një me sukses, por edhe u bindej, përmes tallazesh shpirtërore, ndjenjave të epshme të dashurisë e cila, ndryshe nga sa mund të pritej (të bëhej pengesë), e bënte çuditërisht me krahë, i jepte atë forcë shpërthyese që tek ndoca njerëz të veçantë e shton edhe më shumë dozën përvetësuese e vepruese të intelektit dhe shndërrohet në frymëzim për ngadhënjime të reja. Por ama do të ndodhte që, para se të merrte vendim për të shkuar në Paris (1895-1896) dhe më pas në Bruksel (ku jo vetëm çel Albanian e tij në mars 1897, por bëhet edhe baba me djalë tre muaj më pas), tallazet shpirtërore, me luftën e të kundërtave në vetvete, ndjenja e mëkatit prej djaloshi në dashuri të parë, një lloj fanatizmi subkonshient i trashëguar, si dhe vetë trysnia patriarkale (kur familja e mbante me të holla për shkollim, e “jo për dashuriçka”) – të gjitha këto do bënin që, në një çast të dhënë të rinisë së tij të bukur, ai të merrte një vendim aq të veçantë e të papritur: konvertimin e tij në fenë katolike, siç do ta shohim konkretisht më poshtë në rrëfimin që i bën Apolinerit.
Nuk është e vështirë për të bërë lidhjen midis dashurisë djaloshare të Faikut, ndjenjës së mëkatit dhe vendimit të tij për të ndërruar fe, e mbi të gjitha për t’u bërë murg në moshën 19 vjeçare. Shënojmë në parantezë se është e kotë të spekulohet këtu me tezën e imoralitetit siç bënë kundërshtarët e tij të kohës që ai i stigmatizoi e i lipsi aq bukur, apo siç duan sot të denigrojnë figurën e tij ndoca antikonicianë të tërbuar, që shohin përherë vetëm bardhë e zi dhe me dogma veshoke në kokë. Po ashtu, për mendimin tonë, çdo interpretim i sotëm për “largpamësinë” e Faikut me konvertimin e tij në fenë katolike, si shembull e si paralelizëm historik që u dashka ndjekur, – me emrin e Europës katolike në gojë! – është thjesht spekulim apo moralizim patriotik i rremë, utopik dhe irreal për një çështje tepër delikate e shpirtërore siç është ajo e fesë.
Në fakt, kur bën “rrëfimin” për moshën e tij 18-20 vjeçare, vetë Konica 28 vjeçar i vitit 1903 (në atë kohë kryeredaktor i një gazete me emër për kohën siç ishte Albania e tij, dhe me një mision të lartë fisnik e patriotik në shpirt) e shmang kryekëput motivin e dashurisë dhe “të mëkatit” në shpjegimin që jep vetë ai për idenë që “i shkrepi në kokë” të ndërronte fe që në moshë të re. Sigurisht që ai do nxirrte në pah në këtë mes, përpara Apolinerit, idetë mistike që ushqente nga leximi në atë kohë i librave filozofikë, e mbi të gjitha vetë ndjenjën e urrejtjes ndaj pushtuesve osmanë turq të dheut të tij. Sepse ai, fare mirë mund të konvertohej në katolik sikundër veproi, por pa u bërë aspak murg. Përse pikërisht murg? Të jetë kjo ide e tij thjesht një “kokëkrisuri” për t’u mbyllur në katër muret e qelës, kur krejt dyert e së ardhmes dhe të lulëzimit intelektual i kishte tejet të hapura? Nuk besojmë.
Në shpirtin e tij djaloshar, me siguri duhej të jetë zhvilluar një luftë e egër ndjenjash të kundërta, me siguri duhet të ketë ndjerë sikletin e parë apo “turpin” për vetë pasojat e dashurisë, gjer në revoltë dhe hakmarrje ndaj vetvetes, e mbase edhe ndaj të tjerëve (presioni i familjes së Sofisë apo ndoshta edhe i familjes së tij). Për këtë, mjaft t’i referohemi këtu një prej shkrimeve të tij nga më të bukurat, “Lulja e Maleve” (1897). Hollë-hollë, ashtu si në mjaft shkrime të tjera të tij, të dy personazhet kryesore të tregimit Toskua dhe Moskua shfaqin, në antitezë, njëfarë dyzimi të vetë Faikut djaloshar arsimuar jashtë: i pari, i dhënë me mish e me shpirt pas traditës, që fatin e tij e lidh pas fatit të vatanit dhe që dashuron vashë vendi (Shegën), me të cilën njeh lumturinë dhe lufton me armë në dorë për çlirimin e atdheut; i dyti, që mendjen e kishte andej nga Parisi, nga studimet e ardhshme, nga modernia, nostalgjitë dhe dashuritë e zemrës. Vërejmë këtu kalimthi se shfaqja e vetvetes në formë të dyzuar, ashtu siç është vetë qenia njerëzore, do kërkojë te Faiku jo vetëm forma letrare të stërholluara, por do shkojë tepër-tepër larg, në forma më të sofistikuara dhe nga më të habitshmet, që do jenë objekt i një numri të ardhshëm të Fletore koniciane, gjithnjë në zbërthim të enigmave të tij të pafundme…
Por theksojmë se do të ishte paksa e pavend dhe e paradokohshme të thuhej në mënyrë të prerë se më 1894, kur shkoi në Shqipëri për pushime e u rikthye në Dizhon, Faiku e kishte gjetur tashmë udhën e shpëtimit shpirtëror dhe të arsyes madhore që do ta drejtonte drejt vendimit për veprimtari patriotike konkrete. Sepse në fakt, gjithçka do ndodhte në mënyrë graduale, të natyrshme. Për më tepër që ideja e veprimit patriotik do kërkonte kohën e vet të pjekurisë dhe do shpalosej hapur vetëm kur ai do shkonte në Paris më 1895. Aty ai, jo vetëm që ra në kontakt të drejtpërdrejtë me idetë e vrullshme të kohës, por u lidh nga afër edhe me miq të mirë që do t’i çelnin sytë e mendjes. U lidh (i rekomanduar që nga Dizhoni) me gjuhëtarin e moshuar franko-hebre Louis Benloew, ish dekan i fakultetit të Dizhonit dhe miku i Dora d’Istrias e i De Radës, që kishte bërë studime madhore për shqipen dhe shqiptarët. Me atë “gjysh” të mirë, ai iu fut edhe mësimit të sanskritishtes dhe të gjuhëve të lashta hindu e veda. U lidh e u miqësua me historianin po franko-hebre Léon Cahun, zv. Konservatori i Bibliotekës Mazarine. Dhe do të ishte “baba” Cahun-i, autori i “Hasan Jeniçerit shqiptar të vitit 1516”, i Thrank Spiros, ai që do t’i ndihte të botonte në dhjetor 1895 në gazetën “La Libre Parole” artikullin e tij të parë “Shqipëria dhe Turqit” me pseudonimin Tepeleni (artikull të cilin e kemi përkthyer dhe botuar tashmë). Në fakt, kjo gazetë politike e rëndësishme e Parisit ishte e njohur për frymën e fuqishme polemiste dhe për përkrahjen që i bënte ideve socialiste të kohës, duke demaskuar skandalet e rënda, si çështjen e famshme Dreyfus, masakrat e Armenisë në Turqi dhe skandalin e Panamasë.
Megjithatë, e gjejmë me vend këtu të vërejmë se nuk mendojmë dhe nuk e përkrahim tezën e parashtruar prej kohësh se Konica djaloshar u lidh në Paris me idetë socialiste të epokës. Si trashëgimtar dhe përfaqësues i feudalizmit, nga derë e madhe me emër, ai asnjëherë nuk ka shprehur simpati dhe nuk i ka zënë në gojë idetë socialiste, madje as kur këto ishin tepër në modë. Edhe vetë termin “revolucion”, aq shumë të lakuar në atë kohë, ai e përmend tepër rrallë dhe gjithnjë ka qenë kundër kasaphanës klasore dhe formave terroriste. Në fakt, te organi La libre Parole, ai thjesht botoi artikullin e tij Shqiptarët dhe Turqit. Madje, duke pasur parasysh se nuk ishte dhe nuk është e kollajtë të botohet një shkrim në një organ kryesor të Parisit (sidomos në moshën 20 vjeçare!), hamendësojmë se duhet të ketë qenë kunati i Leon Cahunit, George Schwob (në atë kohë kryeredaktor i organit Le Phare de la Loire) ai që duhet të ketë ndërhyrë për botimin e artikullit të Konicës te e përditshmja parisiane La libre Parole. Fakt është se artikulli i parë i Konicës djaloshar Shqiptarët dhe Turqit u botua i gjymtuar, në një kolonë e gjysmë gazete, kur ishte paraqitur në redaksi si studim i plotë me shumë krerë. Jo vetëm kaq, por artikulli i Tepelenit do të shoqërohej edhe nga një shënim kritik përmbyllës i redaktorit H. Vernier, ku nuk përkrahej plotësisht (me sa duket për arsye diplomatike) qëndrimi antiosman e i prerë i autorit të shkrimit. E mbështesim këtë hipotezë tonën edhe me faktin se poshtë artikullit të Tepelenit, në të njëjtën faqe të gazetës është botuar edhe një shkrim i Raphaël Viau Les égouts de Schwob (Gjirizet e Schwob-it).
Pra ndihma e Cahun-it dhe ndërhyrja e Schwob-it (babait të simbolistit të ardhshëm të famshëm Marsel Schwob) duhet të kenë qenë vendimtare edhe për fillimin e aktivitetit botimor të të riut Konica. Këtu atij duhet t’i ketë lindur edhe vetë ideja që të botonte sa më parë organin e parë të shqiptarëve, në shqip e në frëngjisht, kryeveprën Albania. Me siguri, ai e ka përpunuar prej muajsh në kokë këtë mendim, e ka rrahur e stër-rrahur me “baba” Cahun-in, i cili, me përvojë të gjatë botimore duhet ta ketë përkrahur e nxitur djaloshin patriot dhe erudit shqiptar.
Nga ana tjetër, po ta shohim nga afër Faikun në Paris në ato vite (kur i ati ia kishte prerë çdo të ardhur financiare, për të arsimuar tashmë me shkollë të lartë djalin e dytë, Mehmetin), do vëmë re se ai jo vetëm ishte i përkushtuar pas mësimit të gjuhëve të rralla, pas hulumtimit në Bibliotekat Mazarine dhe të Institutit të Francës, por edhe pas kurseve që ndiqte në Akademinë franceze. Vëmë re kështu një veprimtari të ethshme shumë-përmasore nga ana e tij, si e si të gatitej mirë për t’i hyrë botimit të periodikut të ardhshëm konician. Sepse, duke hequr dorë nga ideja për t’u bërë murg apo për të vazhduar studimet në Universitetin e famshëm të Irenës në Gjermani, duke i hyrë Albanias në Bruksel dhe duke marrë me vete edhe Sofinë shtatzënë me të cilën bashkëjetonte, Konica djaloshar do të zgjidhte paralelisht tri punë të mëdha: do përcaktonte me pjekuri të plotë të ardhmen e tij patriotike, do zgjidhte fatin e jetës familjare me vashën që donte dhe më në fund, do zgjidhte problemin e të ardhurave financiare për jetesë.
E tillë pra, paraqitej gjendja shpirtërore dhe botëkuptimore e Konicës 18-20 vjeçar në Dizhon e në Paris, para se të çelte Albanian dhe para se të bëhej baba që në moshë tepër të re.
Më në fund do thoshim se, pa i hyrë çështjes së fesë te Konica, që kërkon një studim më vete, ai me kohë do fitonte pozitat e ateizmit, të objektiviteti shkencor, por duke respektuar thellë idenë e fesë gjatë gjithë jetës së tij, sidomos çështjen e fesë tek shqiptarët. Për më tepër që ai vetë mishëronte në origjinë të katër fetë kryesore në Shqipëri. Ishte, të themi, i katërfishtë, sepse: ishte mysliman i lindur (Faik), në mjedisin ortodoks të vendlindjes (Konicë), kishte të trashëguar në gjak bektashizmin e Ali Tepelenit (nuk mungoi të firmosë te Albania me emrin Një bektashi), e më tej, njohu katolicizmin në Shkodër e u konvertua në katolik në Francë më 1895, me emrin Dominik. Pikërisht, me këtë emër të fundit ai krijoi edhe personazhin e tij të mrekullueshëm (vetveten), gjithë virtyte të admirueshme, te romani ende i pabotuar i tij Sotiri e Mitka.
Po japim më poshtë letrën e plotë të Faikut drejtuar Apolinerit, duke i kërkuar falje lexuesit për komentin tonë të gjatë parahyrës, të cilin e gjykuam të domosdoshëm për të kuptuar objektivisht dhe dashamirësisht figurën madhore të gjeniut Konica, mendimtarit modern shqiptar. /Nga: FOTAQ ANDREA/