Është provokuese të shkruash për një vepër të arrirë artistikisht. Raporti pasionant krijohet që në leximin e parë. Persiatjet, ndalesat në fjali, leximi me zë për ta shijuar kumbimin tingullor, rileximet, nënvizimet e shënimet skaj tekstit, hetimi i referencave implicite, miratimi ose tekefundit edhe nervozizmi gjatë mospajtimit me ndonjë aksh ide. Në fund- metateksti i provokuar fort. Kur teksti nuk të ndjellë të kredhesh në të e për arsye pragmatike shtrëngohesh t’i hedhësh disa rreshta të cilët në raport të sinqertë me veten i ndjen të neveritshëm, ngërçi nuk i ikë syrit të lexuesit të kujdesshëm. Ka edhe diçka mes këtyre, t’i quajmë poleve të të bërit metafiksion. Kur para ke një libër të brishtë të një autori të madh. Kur pjesa e madhe e krijimtarisë së tij nuk do ta kishte pranuar as si lajtmotiv, ate që ti ke zgjedhur ta fusësh në autopsinë e analizës.
E tillë është “Mjegullat e Tiranës” dhe para këso lloj sfide e pashë studiuesen Viola Isufaj tek po i lexoja ato që ajo, mbështetur në koncepte strukturaliste, i kishte quajtur komente përcjellëse brenda kopertinave të librit me të njëjtin titull. Lexuesit, botimi i parë i këtij romani pra, i jepet bashkë me një intervistë apologjike dhe, edhe me një studim të gjatë dhe pasionant për veprën. Lexuesi është privuar ta ketë në dorë librin e pastër, pa paratekst (intervista e Isufajt me Kadarenë) e metatekst (140 faqe kritikë për librin në fjalë). Se si do të qëndronte romani i pablinduar nga kritika përcjellëse na mbetet veç të supozojmë. Si një lloj hipnoze lexuesit bashkë me librin e fill pas botimit të tij iu servirën shkrime e fakte anësore, mbi vjetërsinë e dorëshkrimit, (jo)sinqeritetin e autorit, raportin me pushtetin, reagime e kundëreagime nga kritikë e avokatë.
Edhe zgjedhja e metodës gjenetike është shumëe inteligjente, po ashtu favorizuese nga ana e studiueses, e cila rindërton dhe analizon procesin e të shkruarit, duke e vënë romanin në fjalë në raport me informacionet e marra në intervistë me autorin, duke e zbuluar një ditar rinie të Kadaresë për ta shqyrtuar si paratekst, duke u ndërlidhur me leximet, ndikimet e parapëlqimet e autorit për të gërmuar motivimet, dhe duke vënë paralele në tema, motive, personazhe e figura stilistike me gjithë opusin krijues kadarean, në mënyrë që ‘Mjegullat…” të mos shihet si tekst më vete, por si fillesë e veprave të tjera të tij. Pra, përmes metodës nxirret konkluzioni që brishtësia e romanit të mos mbetet si përcaktuesi i vetëm vlerësues.
“Mjegullat e Tiranës” është titulli që, sipas autorit, i është mbivendosur gjatë kohës dorëshkrimit ‘Dashuria Nr.2”. Edhe motivimi për këtë titull del të jetë po aq i mjegullt dhe i harruar nga kujtesa, përndryshim prej atij të parit, burimorit, që lidhet e flet për vetë tekstin. Një lloj parodie ndaj klishesë romantike të dashurisë së parë e njëkohësisht një goditje ndaj parimeve themelore të realizmit socialist, që përthekuan historitë e trajtimit të kësaj teme gjatë kohës së shkrimit nga autorë të tjerë.
Linja e romanit ndërtohet mbi një histori dashurise mes Bardhylit- snob, egoist, finok e karrierist dhe Emës së përhumbur, të manipulueshme emotivisht e vetësakrifikuese deri në shkatërrim. Portretimi i karaktereve shfaqet si indicie e epilogut që edhe pse esencialisht del të jetë dramatik, në vazhdë të poetikës së tekstit, jepet si i motivueshëm, i drejtë, i pandryshueshëm. Bardhyli nuk është oportunist, por nuk është as shembulli i heroit që në kontekstin kur është shkruar vepra, pritej të ndiqej, studentit ambicioz, që vetëm fizikisht ishte i pranishëm atëherë-aty.
E gjithë vëmendja i përqendrohet tek e ardhmja- ikja për studime të mëtejshme në Moskë, ndërsa mezokoha mbushet me hedonizmin e tij. Ema bëhet bashkëudhëtare e përkohëshme e ikjes nga konvencat, ndërsa përkrahë bashkjetesën me idenë e humbjes së një dashurie të madhe të cilën arrinë ta konceptoj si një filozofi jetese. Duke filluar In media res, ajo është e lidhur me një mashkull tjetër, ndërsa shikimi në foton kujtim të Bardhylit, është detaji i vënë në funksion të historisë dhe hapë derën e rrëfimit. Personazhi tjetër, Vera, gruaja e doktorit, po ashtu ndërthuret në raport intim me Bardhylin. Edhe vetëm këta shembuj flasin qartë për thyerje tabushë, për hapje e tejkalim të mentalitetit dominues të viteve ’50-ta.
Ashtu sikurse mungon intriga e fortë, as elementet tjera narrative nuk mrekullojnë. Nuk ka shkathtësi në raport me kohën narrative e as zëra të shumtë narrativ, dominon përshkrimi e jo rrallë kalohet edhe në shpjegime të mërzitshme; asociacionet e analogjitë e pakta nuk krijojnë parabola; jo grotesku, ironia, alegoria, jo simboli, madje as metafora – krahasimi është dominantja e figuracionit aty.
Edhe në këtë roman që duhet parë si syth të krijimtarisë së mëtejshme, në linjën e vetme dhe klasike të rrëfimit ndërthuren personazhe, ide e histori politike e kulturore. Nuk mungojnë persiatjet (e autorit) për letërsinë, perifrazimet, komentet e interpretimet.
Përkundër kësaj, “Mjegullat…’ qëndron si një tekst për jetën urbane, për Tiranën e studentëve, amfiteatrove, kinove, për Tiranën e klubeve të natës, mapove, parqeve, për Tiranën e dashurisë, për Tiranën e Kadaresë.
Kadare shumë herë është kritikuar për mungesë të temës së seksualitetit në veprat e tij. Parathënia e botimit francez, romanin e viteve të fundit, ‘Aksidenti” e cilësoi ambicioz dhe kundër rrymës, duke potencuar pikërisht argumentin – se Kadare, në rrethanat në të cilat jetoi nuk pati kurrë mundësi të trajtonte këtë temë dhe vlerësohet se në këtë vepër ai i kushton një vend të paparë më parë. Në fakt shenjat e diskursit erotik në opusin kadrean hasen në variante të ndryshme edhe tek veprat: ”, ‘Kronikë në gur”, “Kush e solli Doruntinën”, “Prilli i thyer”, “Dimri i vetmisë së madhe”, “Koncert në fund të dimrit”, “Nata pa hënë”, “E penguara’, “Pasardhësi”, Spiritus”, etj., si motive, dialog, përshkrime vizuale, ndjesi, ëndrra, etj.
“Aksidenti” është romani i parë i cili shfaq një Kadare që ndryshon kursin e shkrimit, duke përligjur kritikën franceze me trajtimin e një marrëdhënie të stuhishme të dashurisë, si kryetemë të romanit. Si një baladë e shkrirë brenda kompozicionit të strukturës së veprës epike vepra zgjerohet tutje në refleksione e persiatje, synohet kalimi në zona të tjera, ku nuk vlejnë kodet e ligjet e universit dhe ku koncepti i dashurisë graviton ndryshe. Lidhja kalon në raportin mes klientit me një “call girl”.
Por, “Aksidenti” i shkruar në vitet 2003-2004, prezantuar fillimisht para lexuesit francez e në 2010-tën edhe para atij shqiptar, i takon fazës së fundit krijuese të Kadaresë. I takon Kadaresë së përkthyer në mbi 40 gjuhë, Kadaresë së krahasuar me Danten e Shekspirin, Gogolin, Kafkën ose Oruellin, Kadaresë së nominuar disa herë për Nobel.
Në intervistën e komentet përcjellëse te “Mjegullat e Tiranës” theksohet disa herë që paratekst i romanit është ditari, pra që ka një lidhje të drejtpërdrejtë të jetës së krijuesit me veprën e tij. Ëshë naive që të marrim si të mirëqenë raportin mes Bardhylit dhe vetë Kadaresë, ta identifikojmë tërësisht personazhin me autorin, ta njëjtësojmë realitetin e fiksionin, apo më thjeshtë t’i bëjmë lexim empirik realitetit fiksional, mirëpo kjo nuk na pengon që të hetojmë shenjat autobiografike në tekst. Aq më pak kur dimë se kemi të bëjmë me një autor të cilit nuk i shpëton asnjë përllogaritje interpretimi.
Duke iu referuar edhe librit “Kohë e pamjaftueshme” të Helena Kadaresë, të vetëspecifikuar si libër kujtimesh, shohim që tek Bardhyli dominojnë tiparet që H. Kadare i përshkruan në librin e saj si elemente veçuese të Kadaresë. Atëherë, tipizimi i Bardhylit, sforcimi i identifikimit të karakterit dhe prania e këtyre pëshkrimeve në disa tekste, përplasjet me dëshmitarët e periudhës së shkrimit, del të jetë një lloj zbulimi i qëllimshëm i brendësisë së autorit, që përveçëse në shkrime referenciale edhe në ato fiksionale të lërë versionin e vet. Duke ia shtuar kësaj edhe temën erotike që trajton romani, asesi të mos vimë te përfundimi se dashuria, erotika, seksualiteti ishin kryetemat e munguara të romaneve dhe që tashmë “Mjegullat…” si roman i brishtë rinie e “Aksidenti” i fazës së fundit -krijojnë mozaikun e plotë tematik kadarean. Kështu, Kadare edhe njëherë dëshmoi dëshirën për ta prekur së afërmi bustin e tij./Donika DABISHEVCI,Kultplus/