Ne poezitë e Gentianit gjallon në çdo varg vendlindja e tij. Na jepet i gjalle mjedisi, fjala, dhe flladi i gjithçkaje që e bën jetë qytetin. E thashë në fillim, për një të huaj ai është një qytet disi surealist, ndërsa ata që e kanë vendlindje, ia fal surealizmin e tij. Gentiani kështu ka fituar sigurinë e asaj çka ai shkruan dhe ka marrë rrugën e përhershme drejt tij.
Nga Ledia Dushi
Gent Çoçolin e kam njohur gjithnjë edhe prej poezisë së tij edhe prej përkthimeve. Poet, përkthyes e njohës, sugjerues i nyjeve më komplekse të fillit të heshtur që i përshkon sendet, nga miti e deri tek tingulli.
Çoçoli është autor i tre vëllimeve me poezi të cilat shtrihen nga “Qytetërime të përkohshme” (1995), “Perimetri i hirit” (2001) dhe “Dheu njerëzor” (2006) duke sugjeruar nga dëshpërimi efemer i moshës dhe trupit të njomë deri te vetëdijësimi i thellë i cili e plotëson gjuhën deri sa ta shndërrojë atë në send.
Gjithashtu, me prirjen e tij prej njeriu që nuk resht kurrë së udhëtuari drejt dijes e drejt përkorjes, Çoçoli në vitin 1996 e deri tani që flasim, ka ideuar dhe bërë të mundur revistën Aleph, një ngrehinë aq e strukturuar sa mundi të ofronte tërë këtë kohë, me ndihmën e autorëve dhe përkthyesve më të mire në vend, letërsinë si dhe mendimin letrar e filozofik më të zgjedhur ndër kohë.
Gentian Çoçoli është poeti – përkthyes i cili e ndërton poezinë e tij në mbretërine e imazhit ku lodron mrekullueshëm dhe të cilin nuk arrij ta shquaj më mes krijimit e përkthimit…
“Mbi det pllakëza kripe / josh e ngjiz vetmia, / mbi atë syprinë të dlirë / mban ditar thellësia” .
( Filoktet: kurrë në ship – Dheu njerëzor )
Këto vargje më kujtojnë thënien e G. Durozoit : “Poetët surrealistë nuk bëjnë poezi, por i jetojnë ato”.
Gentian Çoçoli, duke tentuar thellësitë e vetvetes, arrin në çarjen që sjell përplasja e ëndrrës me zgjimin. Ndoshta kjo ishte edhe gjendja e bashkëkohësve të mi, të tunduar prej ëndrrës europiane, e cila i thërriste nevojës për zgjim. Zgjimi dhe ëndrra krijojnë plane paralele, të cilat kanë të njëjtin burim, diku në shtresat e thella të inkoshiencës.
“Falë atij shtegu lart, kuq prej baltës / dukur si fashë avioni në qiell pasditje /
atij shtegu që rrjedh një kah me gjakun tend / ia dole të mbërrish deri kësaj ane”. ( Kojnè – Perimetri i hirit )
Duket kjartë se poeti synon që lirinë e tij ta shfaqë duke zbuluar lirine e tjetrit. Mendoj se surealizmi erdhi si pamundësi e ndërtimit të asaj që njihet si zhvillim i botës perëndimore dhe jo si produkt që dikur solli ky zhvillim. Por duke tentuar thellësitë e vetvetes, gjejmë aty qytetarin e vendit tonë tek i cili ngatërrohet realja me fiksionin, ku notojnë lirshëm ëndrra gllabëruese që humbin në zjarre luksoze. Bretoni thoshte: “Të gjitha kanë prirjen të na bindin se me të vërtetë ekziston një pikë e caktuar e mendjes në të cilën jeta dhe vdekja, realja dhe imagjinarja, e kaluara dhe e ardhmja, e njohura dhe e panjohura, sublimja dhe e ulëta, nuk interpretohen më si të kundërta”. (“Surrealizmi dhe piktura”, 1927, Andre Breton)
“Na shtyn mosha të zbresim gjer këtu poshtë ku jeton përroi”,
kësisoj duhet të kemi menduar në ato ditë të vona vere,
ku me gjymtyrët tona kaq të gjalla, që rrëmbenin hapësirë
nga të katër anët derisa çdo gjë na bëhej të qe një zgjatim kërcinjsh –
me ato gjethe varur anash – apo trupi e bërrylash,
drunj frutorë, shkurre edhe mëngë rrëkesh
që nuk dije në binin apo ngjiteshin përroit – ( Na shtyn mosha të zbresim- Dheu njerëzor )
Duket sikur Gjirokastra është për Gentianin, ajo çka ishin bulevardet pariziane për surealistët francezë: vendi ku ndodh e mund të prodhohet mrekullia.
“ Të ndryshosh jetën, nëpërmjet poezisë”, ashtu si për surealistët është lajtmotivi i tij.
Duket se artistët shkatërrojnë logjikën; ata krijojnë një logjikë tjetër dhe transmetojnë ëndrra-të vërteta. Por jo. “Arti i së ardhmes nuk do të jetë as ëndërr as realitet, ndoshta diçka ndërmjet të dyjave, diçka që nuk e ka gjetur ende emrin në histori”. ( Anastasios Drivas poet surealist grek )
“Kjo plagë që hesht,
klith e ther përthellë,
mih e rrëmih vetveten
si kopshti bën në vjeshtë.”( Filoktet: kurrë në ship )
Tek Gentiani poezia vjen si emocion, kështu ndien se ka nevojë për të thënë diçka. Ajo që thotë është diçka vizuale e cila nganjëherë i ngjan fotografisë.
Realiteti i ndërtuar nga trysnia sociale dhe morali konvencional është “një plagë” që “klith e ther përthellë”, një varg i mrekullueshëm ku “th”-ja e shtyn pafundësisht teposhë dhe rrit njëkohësisht dhëmbjen, “mih e rrëmih vetveten”, dallojmë lehte se e padukshmja është brenda së dukshmes, “si kopshti bën në vjeshtë” dhe tani e ndiejme se, “realiteti i ndrydhur, që është bota e ëndrrave, ndoshta është vetja jonë, ndoshta ai është vetë realiteti”.
“Ato tarraca . . . Tarraca që bëjnë gargarë me muzgjet.
Ne sipri tyre, gojëhapur si përgjues puhish,
pëshpërinim te njeri- tjetri një pëshpërimë të madhe,
sesi me ngjyrën e trupit tonë ikte e ngjyrte puhinë,” ( Zogu i Këmbës, Për Violën – Perimetri i hirit )
Këtu imazhi krijon një formë dekorative që shprehet përmes subkoshiencës njerëzore që e sjell në mënyrë spontane, pa censurë, komunikon lirshëm me të tjerët. Ashtu, si “tarraca që bëjnë gargarë me muzgjet”, dhe ata që e lexojnë këtë poezi, pëshpërijnë tek njëri-tjetri dhe me ngjyrën e trupit të tyre ngjyrosin puhinë.
Gentiani e ndien se në poezi duhet të zërë vend e zakonshmja, e cila sigurisht është e rëndësishme, por që ajo të vijë pranë nesh, lexuesve, duhet t`i lihet rrugë e lirë imagjinatës; si fusha ku ne mund të ecim lirshëm e do të na çlirojë nga racionaliteti i rrejshëm që na e sjell diku traditat e diku struktura kufizuese.
Ne poezitë e Gentianit gjallon në çdo varg vendlindja e tij. Na jepet i gjalle mjedisi, fjala, dhe flladi i gjithçkaje që e ben jetë qytetin. E thashë në fillim, për një të huaj ai është një qytet disi surealist, ndërsa ata që e kanë vendlindje, ia fal surealizmin e tij. Gentiani kështu ka fituar sigurinë e asaj çka ai shkruan dhe ka marrë rrugën e përhershme drejt tij.
“ Keshtu të kthehem unë te shpia,
detar i dheut, por zë ky zë nga brenda,
thotë: “Në do kthehesh ti dikur,
ti do kthehesh veç në gjuhë.”
( Filoktet: kurrë në ship )
Për ta kallëzuar kushtin njerëzor, sipas meje, një argument i rëndësishëm i poezisë së Çoçolit, ai zhvillon temën e kujtesës (si kujtim i së shkuarës, fëmijërisë apo diçkaje të humbur përgjithnjë…) dhe të dashurisë (si peizazh i dhënë e i veshur ashtu siç është). Për të shprehur gjendjet shpirtrore dhe për të nxitur emocione të thella pa i shfaqur ato në mënyrë të drejtpërdrejtë, përdor objektet, elemente të natyrës (peizazhin, kafshët, bimët, ujërat) si dhe sende të thjeshta të përditshmërisë (mure, oborre, shtëpi). Gjithashtu, Çoçoli na sugjeron mitin si një pikënisje për një fare perspektive kulturore apo historike. Përdorimi i mitit prej tij nuk nënkupton ndonjë taktikë aluzive apo metaforike, por si një përpjekje për të bashkëlidhur idetë dhe tropet e tij me universalen.
Çoçoli na flet nëpërmjet objekteve, objekte të cilat duken se shprehin angështinë e të jetuarit, vetminë, dashurinë, të cilët janë korrelativët e mendimeve dhe emocioneve të tija.
Gjithashtu kujtesa është temë qenësore, e cila e mundëson deri sa e bën gjuhë fëmijërinë e largët, thuajse e shndërron atë dhe e aktualizon duke e shtrirë, aq sa ta bëjë të duket si të ishte koha vetë.
Mundesh me plot gojën të thuash se Gentian Çoçoli është poet i gjuhës shqipe. E theksoj në këtë mënyrë sepse Çoçoli gërmon në gjuhë, siç gërmohet në terren. Nuk bëhet fjalë për retorikë, por për një marrëdhënie të fortë mes natyrës dhe fjalës, mes fjalës dhe jetës, ku objektet, tingujt, vetë ekzistenca, shkrihen me tokën, konkretja gjeneron abstrakten dhe nga abstraktja kalon tek historikja, tek bota vetë.
Poezia e Çoçolit është klasike.E ç’ka mund të jetë një vepër klasike? Calvino na ofron një përgjigje që edhe i vjen shtatit rastit konkret: Klasike është një vepër që nuk mehet kurrë së thëni atë që ka për të thënë.