Intervista u bë në bazë të tri takimeve të gjata në mbrëmje që zgjasnin vetëm dy orë. Edhe pse anglishtja e tij ishte shumë e mirë, Garcia Marques më shumë fliste spanjisht dhe dy djemtë ndihmuan në përkthim
Gabriel García Márquez u intervistua në studio/zyrën e tij që ishte prapa shtëpisë së tij në San Angel Inn,një pjesë e dashur dhe e vjetër, e mbushur plot lule spektakulare, në Mexico City.
Studio nga shtëpia është vetëm disa hapa larg. Një ndërtesë e ulët e zgjatur, që më sa duket ishte dizajnuar që të ishte një dhomë për mysafirë. Brenda, në fund, është një divan, dy karrige të lehta dhe një bar i improvizuar – një frigorifer i vogël me një rezervë të ujit mineral në maje.
Tipari më interesant i dhomës është një fotografi e vetme e madhe që gjendet përmbi kanapenë e GarciaMarquezit, i cili kishte veshur një kapelë me stil dhe në dukje është si një i braktisur, disi sikurse Anthony Quinn.
Garcia Marquez ishte ulur në tavolinën e tij qëgjendej krejt në fund të studios. Ai erdhi dhe me përshëndeti, duke ecur me gjallëri dhe me një hap të matur. Trupwngjeshur, ai duket sikurse një boksier i kategorisë së mesme – gjoksgjerë, por i dobët paksa nga këmbët. Ai ishte veshur si zakonisht me pantallona të gjerë ngjyrë kafeje, me një pulovër ngjyrë të bardhë dhe këpucë të lëkurës ngjyrë të zezë. Flokët e tij të zeza dhe kaçurrele të kaftë dhe mustaqet e tij të mëdha, janë tipare të zakonshme të tij.
Intervista u bë në bazë të tri takimeve të gjata në mbrëmje që zgjasnin vetëm dy orë. Edhe pse anglishtja e tij ishte shumë e mirë, Garcia Marques më shumë fliste spanjisht dhe dy djemtë ndihmuan në përkthim. Kur Garcia Marquez fliste, trupi i tij luhatej para dhe pas. Duart e tij shpesh ishin në lëvizje të vogla por gjestet e tij ishin decizive në atë që ai dëshironte të theksonte, apo të jepte një urë drejtimi mendimeve të tij. Ai kalonte më para për të dëgjuar mirë intervistuesin dhe mbahej në kurrizin e tij me këmbët e kryqëzuar kur fliste dhe argumentonte mendimet e tij.
Si ndiheni me përdorimin e një diktafoni me kasetë për intervistë?
GABRIEL GARCÍA MÁRQUEZ: Problemi është se në momentin kur e dini që intervista juaj po incizohet në kasetë, qëndrimet e juaja ndryshojnë. Në rastin tim, unë menjëherë marr një qëndrim mbrojtës. Si gazetar, dihet që ne ende nuk kemi mësuar se si të përdorim një diktafon me kasetë për të bërë një intervistë. Mënyra më e mirë, mendoj unë, është të kemi një bisedë të gjatë ku gazetari s’ka nevojë të bëjë ndonjë shënim. Pastaj më vonë ai duhet të rikujtojë bisedën dhe ta shkruajë atë si një impresion të asaj çfarë ka ndjerë, jo gjithmonë duke përdorur fjalët e sakta që thuhen. Një tjetër metodë e përdorshme është të marrësh shënim dhe pastaj të interpretoni ato me njëbesnikëri ndaj personit që e keni intervistuar. Çfarë e bën më të dobishëm diktafonin me kasetëështë se ai nuk është besnik me personin i cili po intervistohet, sepse edhe pse ai incizon, kujtoni se ju ka bërë vetvetiu gomar gjatë zbardhjes së intervistës. Kjo është arsye se kur ka një diktafon me kasetë, jam i vetëdijshëm se po intervistohem; kur nuk ka diktafon, bisedoj krejtësisht natyrshëm dhe pa ndier pasojat.
Atëherë, më bën të ndihem paksa me faj që po e përdori këtë, por mendoj se për këtë lloj interviste na nevojitet.
GARCÍA MÁRQUEZ: Sido që të jetë, i tërë qëllimi i asaj çfarë thashëështë t’ju vendos nëatë pozitë që të mbroheni.
Pra, ju kurrë nuk e keni përdorur diktafonin për të bërë intervistë?
GARCÍA MÁRQUEZ: Si gazetar, kurrë nuk e kam përdorur. E kam pasur një diktafon të mirë me kasetë, por e kam përdorur për të dëgjuar muzikë. Pastaj, si gazetar kurrë nuk kam bërë intervista. Kam bërë raporte, por asnjëherë intervistë me pyetje dhe përgjigje.
Kam dëgjuar për një intervistë tuajën të famshme me një marinar të cilit i ishte mbytur anija.
GARCÍA MÁRQUEZ: Nuk ishte me pyetje dhe përgjigje. Marinari vetëm më ka treguar për aventurat e tij dhe unë do t’i rishkruaja ato duke përdorur fjalët e tij dhe veten e parë, pasi që ai ishte personi i cili i kishte shkruar. Kur puna u botua në vazhdime në një gazetë, një pjesë për çdo ditë në dy javë, ishte e nënshkruar nga marinari, jo nga unë. Tek pas 20 viteve, pasi u ribotua lexuesit e zbuluan që isha unë ai që e kisha shkruar. Asnjë redaktor nuk e kuptoi që ai tregim ishte aq i mirë derisa unë e shkrova romanin “100 vjet vetmi”.
Derisa filluam të bisedojmë për gazetarinë, si është të qenit përsëri gazetar, pasi të shkruash romane kaq gjatë? A e bëni këtë gjë me një ndjenjë ndryshe apo me sy ndryshe?
GARCÍA MÁRQUEZ: Gjithmonë kam besuar se profesioni im i vërtetëështë të qenit gazetar. Çfarë nuk me pëlqente në gazetari ishin kushtet e punës. Veç kësaj, e kisha një kusht që mendimet dhe idetë t’ia përshtat interesave të gazetës. Tani, pasi kam punuar si romancier dhe kam arritur të kem kushte të mira si romancier, mund të zgjidhja temat që ishin në interes timin dhe ideve të mia. Në çdo rast, gjithmonë me ka pëlqyer mundësia që të bëj diçka të madhe në gazetari.
Çka është lajm i madh në gazetari, sipas juve?
GARCÍA MÁRQUEZ: Hiroshima nga John Gersey është një lajm i jashtëzakonshëm.
A ka ndonjë temë sot që ju do ta bënit me përkushtim?
GARCÍA MÁRQUEZ: Ka shumë, disa në fakt i kam shkruar. Kam shkruar për Portugalinë, Kubën, Angolën dhe Vietnamin. Do të dëshiroja shumë të shkruaja për Poloninë. Mendojë se nëse do të mund të përshkruaj diçka me saktësi se çka po ndodh tani, do të ishte një temë shumë e rëndësishëm. Por, tani është shumë ftohtë në Poloni; jam gazetar që pëlqen të jetë komod në punën e tij.
A mendoni që romani mund të bëjë disa gjëra që gazetaria nuk mundet?
GARCÍA MÁRQUEZ: Asnjë. Nuk mendoj se kanë ndonjë dallim. Burimet janë të njëjta, materiali është i njëjtë, burimet dhe gjuha janë të njëjta. “Ditar i vitit të Murtajës”, nga Daniel Defoe është një roman i madh, kurse Hiroshima është një vepër e madhe e gazetarisë.
A kanë gazetarët dhe romancierët përgjegjësi të ndryshme për ta balancuar të vërtetën kundër imagjinatës?
GARCÍA MÁRQUEZ: Në gazetari është vetëm një fakt që paragjykon tërë punën. Nëkrahasim me këtë, në roman një fakt i vetëm qëështë i vërtetë i jep legjitimitet tërë punës tuaj. Ky është dallimi i vetëm që shtrihet në përkushtimin e shkrimtarit. Një romancier mund të bëjë çdo gjë që ai dëshiron aq gjatë sa njerëzit t’i besojnë atij.
Në një intervistë pak vite me parë, duket se ju keni kujtuar kohën e të qenit gazetar, që ja keni futur frikën të gjithëve me shpejtësinë tuaj.
GARCÍA MÁRQUEZ: E kam më të vështirë të shkruaj tani se më parë, si romane ashtu edhe shkrime në gazetari. Kur punoja në gazetë, nuk isha shumë i kujdesshëm me fjalët që shkruaja sikurse jam tani. Kur isha duke punuar për El Espectador në Bogota, zakonisht bëja tri tema në javë, dy apo tre shkrime editoriale në çdo ditë dhe shkruaja recensione filmi. Pastaj gjatë natës, kur të gjithë shkonin në shtëpi, qëndroja për të shkruar romane. Më pëlqente zhurma që lëshonte makina e shkrimit e tipi linotip, e cila tingëllonte sikurse shiu. Nëse ata ndalonin, kur unë mbetesha vetëm, nuk mund të punoja. Në atë çast, prodhimi është shumë i vogël. Në një ditë pune, duke punuar nga ora 9 e mëngjesit deri në dy apo tre pasdite, e tëra çka mund të shkruaja ishte një paragraf i shkurtër me katër dhe pesë rreshta, e të cilin zakonisht e lija si të shkëputur për ditën tjetër.
A bën ky ndryshim që vjen nga puna e juaj, që të vlerësohet lart, apo të këtë një përkushtim të llojit politik në të?
GARCÍA MÁRQUEZ: Është nga të dyja. Mendoj që ideja që të shkruaj për aq shumë njerëz, nga më shumë se e imagjinoja, ka krijuar një përgjegjësi të caktuar qëështë letrare dhe politike. Këtu involvohet madje edhe krenaria, që nuk dëshiron tëhedhë poshtë atë çfarë kam bërë më parë.
Si fillove të shkruash?
GARCÍA MÁRQUEZ: Duke vizatuar. Duke vizatuar karikatura. Para se të lexoj apo të shkruaj zakonisht vizatoja karikatura qesharake në shkollë dhe në shtëpi. Gjëja mëargëtueseështë se tani e kuptoj që kur isha në shkollë të mesme e kisha reputacionin e të qenit shkrimtar, edhe pse kurrë nuk kisha shkruar asgjë. Nëse ishte ndonjë pamflet për ta shkruar apo një peticion, isha i pari që e bëja sepse supozohesha që unë isha shkrimtari. Kur hyra në kolegj ndodhi që të fitoja përgjithësisht aftësi të mira për letërsinë, ku isha pak më i mirë se shokët e mi. Në universitetin e Bogotas, bëra shokë të rinj dhe të njohur të cilët me njoftuan me shkrimtarët bashkëkohorë. Një natë një shok ma huazoi një libër me tregime të shkurtra të Franz Kafkës. U ktheva në konvikt ku qëndroja dhe fillova të lexoj Metamorfozën. Rreshti i parë pothuajse me nokautoi në krevat. Isha aq i befasuar. Në rreshtin e parë shkruante, “Derisa Gregor Samsa u zgjua atë mëngjes nga njëëndërr me ankth, ai zbuloi se ishte shndërruar nëkrevatin e tij në një insekt të madh…” Kur e lexova rreshtin mendova me vete se nuk e njoh askënd që i lejohej të shkruajë gjëra të këtilla. Nëse do të njihja, do të filloja të shkruaja shumë kohë më parë. Andaj menjëherë fillova të shkruaj ese. Ato të gjitha ishin ese intelektuale sepse i shkruaja në bazë të përvojave të mia letrare dhe ende nuk kishin ndonjë lidhje me letërsinë dhe jetën. Tregimet ishin botuar në një shtojcë të letërsisë në gazetën El Especatdor në Bogota dhe ato kishin pasur një sukses të mirë të kohës – ndoshta për shkak se askush në Kolumbi nuk shkruante ese intelektuale. Ajo çfarë shkruhej në atë kohë ishte më shumë rreth jetës në fshat dhe asaj sociale. Kur shkrova tregimin e parë me thanë se isha i ndikuar nga fryma Joycesiane.
A e kishit njohur Joycen në atë kohë?
GARCÍA MÁRQUEZ: Nuk e kisha lexuar Joycen, andaj fillova të lexoi Uliksin. E lexova në versionin e vetëm të spanjishtes. Që nga ajo kohë, pasi e kisha lexuar Uliksin në anglisht dhe në një version shumë të mirë francez, e kam kuptuar që përkthimi origjinal në spanjisht ishte shumë i keq. Por kam mësuar diçka që ishte shumë e dobishme për mua në shkrimet e së ardhmes – teknikën e monologut të brendshëm. Më vonë e kam gjetur këtë edhe tek Virginia Woolf dhe me ka pëlqyer mënyra se si ajo e ka bërë këtë më mirë se Joyce. Megjithatë, më vonë e kam kuptuar që personi i cili e ka shpikur monologun e brendshëm ishte shkrimtar anonim, Lazarillo de Tormes.
A mund të na tregosh shkrimtarët që patën ndikim në fillim të karrierës suaj?
GARCÍA MÁRQUEZ: Personat të cilët me ndihmuan mua të ngrihem intelektualisht nëesenë e shkurtër ishin shkrimtarë e Gjeneratës së Humbur Amerikane. Kam kuptuar që letërsia e tyre kishte një lidhje me jetën, të cilën esetë e mia nuk e kishin. Pastajndodhi një ngjarje shumë e rëndësishme nërespektimin e këtyre qëndrimeve. Ishte Bogotazo, më 9 prill të vitit 1948, ku lideri politik Gaitan, u qëllua dhe njerëzit në Bogota ecnin si të çmendur në rrugë. Isha në konvikt gati për të shkuar në drekë kur e dëgjova lajmin. Vrapova deri tek vendi, por Gaitan me një taksi ishte dërguar në spital. Gjatë kthimit në konvikt, njerëzit tashmë kishin marrë rrugët dhe kishin filluar protestat, plaçkitnin dyqanet dhe digjnin ndërtesat. Ju bashkova atyre. Gjatë pasdites dhe mbrëmjes, fillova të shqetësohet për vendin që jetoja dhe si esetë e mia të shkurtra kishin të bënin me çdo gjë që ndodhte. Kur më vonë u detyrova të kthehem në Barranquilla në Karaibe, ku kalova fëmijërinë time, e kuptova që ky lloj i jetës që jetoja, e dinte se për çfarë duhet të shkruaj. Gjatë vitit 1950 apo 51 një tjetër ngjarje ndikoi në tendencën time letrare. Nëna ime kërkoi ta shoqëroj për në Aracataca, ku kisha lindur dhe të shisnim shtëpinë ku kisha kaluar vitet e para të jetës. Kur shkova atje ishte pak shokuese, sepse tani kisha 22 vjet dhe nuk isha atje që nga mosha tetë vjeçare. Asgjë nuk kishte ndryshuar në të vërtetë, por ndjeva që nuk e shikoja fshatin por kisha ndjesinë sikur kisha lexuar për të. Ishte diçka sikurse çdo gjë që shihja ishte e shkruar dhe e tëra çfarë duhej të bëja është në kopje që ishte aty dhe unë po e lexoja. Nga të gjitha përvojat që shihja gjithçka kishte të bënte me letërsinë: shtëpitë, njerëzit dhe kujtimet. Nuk jam i sigurt se a e kisha lexuar Faulknerin apo jo, por e di tani që jo vetëm teknikat që i përdorte Faukner bën të mundur që unë të shkruaja të gjitha ato që i shikoja. Atmosferën, dekadencën, nxehtësinë në fshat që ishte e njëjtë sikurse e ndjeja tek Faulkneri. Aty ishte një plantacion i bananeve që ishte i banuar shumë nga amerikanët dhe kompanitë e frutave të tyre që i jepte një atmosferë të njëjtë sikurse e kisha parë tek shkrimtarii “Deep South”. Kritikët filluan të flasin se isha i ndikuar nga Faulkner, por e shoh këtë si koincidencë: thjesht gjeta material me të cilin duhej të merresha në të njëjtën formë sikurse Faukner dhe ai do të trajtonte materialin njëjtë. Nga ai udhëtim në fshat shkrova romanin tim të parë“Gjethurinat”. Çfarë realisht me ndodhi mua në atë udhëtim në Aracataca ishte se kuptova se e tëra çka më ka ndodhur nëfëmijëri kishte një vlerë letrare që vetëm tani e çmoj. Nga ai moment kur shkrova “Gjethurinat” kuptova se dëshiroja të jem shkrimtar dhe askush nuk do të me ndalte dhe e vetmja gjë që me kishte mbetur ishte të bëhem njëri prej shkrimtarëve më të mirë në botë. Kjo ndodhi në vitin 1953, por në vitin 1967 mora të ardhurat e mia të para nga 5 nga tetë libra sa kisha shkruar, pas 20 viteve.
A mendoni se zakonisht shkrimtarë e rinj duhet ta mohojnë pasurinë e fëmijërisë së tyre dhe përvojat dhe të intelektualizojnë atë sikurse keni bërë ju fillimisht?
GARCÍA MÁRQUEZ: Jo, procesi ndodh në mënyrë të tërthortë, por nëse duhet t’iu jap shkrimtarëve të rinj ndonjë këshillë, është t’ju them të shkruajnë diçka që ju ka ndodhur; gjithmonë është e lehtë tëkuptosh nëse një shkrimtar është duke shkruar për diçka që i ka ndodhur atij apo diçka që ai ka lexuar apo i është thënë. Pablo Neruda e ka një rresht në një vjershë që thotë “Zot me ndihmo nga shpikjet, kur këndoj”. Gjithmonë me mahnit që vepra më e madhe vjen nga puna ime dhe imagjinata, përderisa e vërteta është se nuk është vetëm një rresht i vetëm i tërë punës sime që nuk është i bazuar në realitet. Problemi është se realiteti i Karaibeve reflekton në një imagjinatë të egër.
Për kë shkruanit në këtë kohë? Kush ishin lexuesit tuaj?
GARCÍA MÁRQUEZ: “Gjethurinat”, ishte lexuar nga një shok i cili me ndihmoi dhe m’i huazoi librat e tij. Ai ishte shumë entuziast për veprat e mia. Në përgjithësi mendoj se duhet të shkruani për dikë. Kur shkruaj gjithmonë jam i informuar se ky shok do ta pëlqejë punën tim apo që shoku i tjetër do të pëlqejë këtë paragraf apo këtë kapitull, pra gjithmonë mendoj për njerëz të veçantë. Në fund, të gjithë librat i shkruani për shokët tuaj. Problemi që doli pasi shkrova “Njëqind vjet vetmi” ishte se tani nuk e dija se cili nga miliona lexuesit, por shkruaja për ta; ky çrregullim më frenoi. Është sikurse miliona njerëz po ju shikojnë dhe ju nuk e dini saktësisht se çka mendojnë ata.
Çka rreth ndikimit të gazetarisë në romanet tuaja?
GARCÍA MÁRQUEZ: Mendoj që ndikimi është reciprok. Proza letrare e ndihmoni gazetarinë time, sepse i dha asaj vlerë letrare. Gazetaria e ndihmoi prozën time sepse me mbajti në lidhje të afërt me realitetin.
Si e përshkruani kërkimin për stilin që tejkaloi tek ju pas botimit të “Gjethurinat” dhe para se ju të shkruanit “Njëqind vjet vetmi”?
GARCÍA MÁRQUEZ: Pasi shkrova “Gjethurinat”, vendosa që të shkruaj për fshatin dhe fëmijërinë, që ishte realisht një arrati me të cilën përballesha dhe shkruaja për realitetin politik të vendit. Kisha përshtypje të gabuara pasi që fshihesha pas këtij lloji të nostalgjisë, në vend që të konfrontohesha me gjëra politike që po ndodhnin. Kjo ishte koha kur lidhja e ime mes letërsisë dhe politikës ishte debatuar shumë. Vazhdoja të përpiqesha që të mbyllja boshllëkun në mes të dyjave. Ndikimi im kishte qenë Faulkner; kurse tani ishte Hemingway. Shkrova “Kolonelit s’ka kush t’i shkruajë”, “Në orën e dreqit” dhe “Funerali i Nënëmadhes”, e të cilat të gjitha ishin shkruar për më shumë e më pak në të njëjtën kohëprandaj kishin shumë gjëra të përbashkëta. Këto tregime ndodhin në fshatra të ndryshëm nga ai në të cilin shkrova “Gjethurinat” dhe “Njëqind vjet vetmi”. Ishin në një fshat në të cilin nuk kishte magji. Ishte një letërsi gazetarie.Por, kur e shkrova “Në orën e dreqit”, pashë që të gjitha këndvështrimet e mija ishin përsëri gabim. U ktheva për të parë që në fakt shkrimet e mija për fëmijërinë ishin më shumë politike dhe kishin të bënin më shumë me realitetin e vendit tim sesa e mendoja. Pas “Në orën e dreqit” nuk shkrova për pesë vite me radhë. Kisha një ide të asaj çfarë gjithmonë dëshiroja, por kishte diçka që me mungonte dhe nuk ishai sigurt derisa një ditë do të zbuloja tonin e vërtetë – tonin që përfundimisht e kisha përdorur në “Njëqind vjet vetmi”. E tëra bazohej në mënyrën se si gjyshja e ime tregonte tregimet e saj. Ajo i tregonte gjërat në atë mënyrë që tingëllonin si diçka të mbinatyrshme dhe fantastike, por ajo i tregonte ato krejtësisht në mënyrë natyrale. Kur me në fund zbulova tonin që duhej të përdorja, u ula dhe 18 muaj punova çdo ditë pa pushuar fare.
Si i shpjegonte ajo këto gjëra “fantastike” në mënyrë natyrale?
GARCÍA MÁRQUEZ: Ajo çfarë ishte më e rëndësishme ishin shprehjet që ajo bënte në fytyrën e saj. Ajo nuk ndryshonte shprehjet e saj parasegjithash kur tregonte tregimet e saj dhe të gjithë ishin të befasuar. Në përpjekjen e parë për ta shkruar “Njëqind vjet vetmi”, u përpoqa për të treguar tregimin pa besuar në të. Zbulova që ajo çfarë duhet të bëja ishte të besoja në të vetvetiu dhe pastaj ta shkruaja më të njëjtën pasqyrime me të cilin gjyshja e ime e tregonte atë: me një fytyrë të vrazhdë.
Po ashtu duket se në këtë teknikë përfshihet edhe kualiteti i gazetarisë. Përshkrimi i ngjarjeve duket fantastik në çdo detaj dhe minutë ku ju e jepni realitetin e tyre nga vetvetja. A është kjo një gjë që e keni marrë edhe nga gazetaria?
GARCÍA MÁRQUEZ: Ky është një trik i gazetarisë të cilin ju e aplikoni në letërsi. P.sh, nëse ju thoni që ka elefant që fluturojnë në qiell, njerëzit nuk do ju besojnë. Por nëse thoni që ka 425 elefantë që fluturojnë në qiell, njerëzit mund t’ju besojnë. “Njëqind vjet vetmi” i tëriështëi mbushur me gjëra të këtilla. Kjo saktësisht është teknika që e përdori gjyshja e ime. Me kujtohet tani një tregim për një karakter i cili ishte i rrethuar me flutura të verdha. Kur isha shumë i vogël ishte një elektricist i cili vinte në shtëpinë tonë. U bëra shumë kurioz, sepse ai barte një rrip të cilin e përdorte për të mënjanuar veten nga shtyllat elektrike. Gjyshja e ime zakonisht e thoshte këtë kur burri vinte se kur ai të largohej nga shtëpia do të mbushej plot flutura. Por, kur isha duke shkruar, zbulova se nëse nuk do të thosha që fluturat ishin të verdha, njerëzit nuk do ta besonin këtë. Kur po e shkruaja episodin e “Ilaçi i bukurisë” shkon në parajsë, me mori shumë kohë që ta bëja të besueshëm. Një ditë shkova në kopsht dhe e pashë një grua e cila vinte në shtëpi që ta pastronte dhe ajo vendoste çarçafët për t’u tharë kur kishte shumë erë. Ajo luftonte me erën që mos të merrte çarçafët e saj. Zbulova që nëse i përdor këto çarçafë për “Ilaçin e bukurisë”, ajo do të lartësohej. Çdokush mund të shkruaj gjersa beson në këtë gjë.
Nga e ka origjinën murtaja e pagjumësisë në “Njëqind vjet vetmi”?
GARCÍA MÁRQUEZ: Fillon me Edipin, gjithmonë isha i interesuar për murtajën. Kam mësuar shumë për murtajën e mesjetës. Një nga librat e mi më të preferuar është “Ditar ivitit të Murtajës” nga Daniel Defoe, ku përveç arsyeve të tjera ishte edhe për shkak se Defoe ishte një gazetar i cili në atë që shkruante tingëllonte qëishte fantazi e pastër. Për shumë vite kam menduar që Defoe ishte më pak se shtatë vjetër kur murtaja përfshiu Londrën. Murtajat gjithmonë kanë qenë temat e mi të përsëritura – në forma të ndryshme. “Në orën e dreqit”, pamfletet janë murtaja. Për shumë vite mendoj që dhuna politike në Kolumbi ka të njëjtën metafizikë sikurse murtaja. Para “Njëqind vit vetmi”, kam përdorur murtajën si vrasëse të zogjve në një tregim të quajtur “Një ditë pas së shtunës”. “Në “Njëqind vjet vetmi” ka përdorur murtajën e pagjumësisë si një lloj triku të letërsisë, për shkak se është e kundërta e murtajës së gjumit. Së fundi, letërsia nuk është diçka përveç se një mjeshtëri e marangozit.
A mund të na shpjegoni pa më shumë këtë analogji?
GARCÍA MÁRQUEZ: Të dyja janë punë e vështirë. Të shkruash diçka është pothuajse aq e vështirë sesa të bësh një tavolinë. Në të dyja rastet ju punoni me realitetin, një material qëështë aq i fortë siçështë druri. Të dyja kanë plot trike dhe teknika. Në thelb shumë pak magji dhe shumë punë duhet të bëhet. Siç thotë Prusti, mendoj, thotë se ka 10 për qind frymëzim dhe 90 për qind djersë. Kurrë nuk kam punuar si marangoz po është një punë që e adhuroj shumë, veçanërisht për shkak se nuk e gjeni askënd që këtë punë ta bëjë për ju.
Çka mund të flisni për ethet e bananes në “Njëqind vjet vetmi”? Sa ka të vërtetë aty që bazohet në atë çfarë bën kompania “United Fruit”?
GARCÍA MÁRQUEZ: Ethet e bananes është e modeluar në realitetin e afërt. Natyrisht, përdorimi i trikave të letërsisë në gjëra në të cilat nuk ka fakte historike. P.sh, masakra në shesh është krejtësisht e vërtetë, por unë e kam shkruar në bazë të dëshmive dhe dokumenteve, ku nuk dihej saktësisht se sa njerëz janë vrarë aty. Kam përdorur njëshifër prej 3000 njerëzisht, e cila më sa duket është e ekzagjeruar. Por një nga kujtimet e fëmijërisë më thoshte se e kam parë një tren shumë, shumë të gjatë duke e lënë plantacionin që thuhej se ishte i mbushur plot me banane. Mund të kishte aty diku 3000 të vdekur, që më sa duket janë hedhur në det. Ajo çka është befasuese që tani ata flasin në mënyrë tësi të zakonshme për këtë si në Kongres dhe gazeta për “3000 të vdekur”. Dyshoj se gjysma e asaj historie është bërë në këtë mënyrë. Në “Vjeshtën e Patriarkut”, diktatori thotë se nuk është me rëndësi nëse kjo është e vërtetë tani, sepse ndonjëherë në të ardhmen do të jetë e vërtetë. Herët ose vonë njerëzit do t’iu besojnë shkrimtarëve më shumë se Qeverisë.
Kjo e bënë shkrimtarin mjaft të fuqishëm, apo jo?
GARCÍA MÁRQUEZ: Po, edhe unë e ndjej kështu. Me jep mua ndjenjën e përgjegjësisë. Ajo çfarëdua të bëj është një lajm i gazetarisë qëështë krejtësisht i vërtetë dhe real, por i cili tingëllon fantastik si “Njëqind vjet vetmi”. Sa më shumë që jetoj dhe kujtoj gjërat nga e kaluara, aq më shumë mendoj që letërsia dhe gazetaria janë shumë të ndërlidhura.
Si është puna kur një vend që e jep Detin për borxh të jashtëm, si në “Vjeshtën e Patriarkut”?
GARCÍA MÁRQUEZ: Po, ama kjo ka ndodhur vërtetë. Ka ndodhur dhe do të ndodhë edhe më shpesh. “Vjeshta e Patriarkut” është një libër tërësisht historik. Për të gjetur probalitetin e fakteve të vërteta është punë e gazetarisë dhe romancierit dhe po ashtu punë e profetit. Problemi është që shumë njerëz besojmë që jam shkrimtar i romaneve fantastike, por aktualisht jam një person real dhe shkruaj atë që besoj qëështë realizëm i vërtetë socialist.
A është kjo utopike?
GARCÍA MÁRQUEZ: Nuk jam i sigurt nëse fjala utopike do të thotë reale apo ideale. Por, mendoj qëështë reale.
A janë karakteret në “Vjeshtën e Patriarkut”, diktatori, p.sh, të krijuar nga njerëz të vërtetë? Duket se ka ngjashmëri të tij me Frankon, Peron dhe Trujillon.
GARCÍA MÁRQUEZ: Në çdo roman, karakteri është kolazh: një kolazh i karaktereve të ndryshme që ju i njihni, apo keni dëgjuar dhe lexuar për të. Kam lexuar gjithçka që mundet për diktatorët e Amerikës Latine në shekullin e fundit dhe kam filluar nga ky i pari. Po ashtu kam biseduar më shumë njerëz që kanë jetuar nën diktaturë. E kam bërë këtë së paku 10 vjet. Kur e kam pasur idenë e qartë se çfarë do të duket karakteri im. Kam bërë një përpjekje për të harruar gjithçka kam lexuar dhe dëgjuar për ta, andaj kam mundur ta shpik, pa përdorur ndonjë situatë që ka ndodhur në jetën e vërtetë. Kam kuptuar në një pikë që unë vetvetiu nuk do të kisha jetuar në asnjë periudhë të kohës nën diktaturë, kështu kam menduar nëse do të shkruaj libër në Spanjë, do të shikoja atmosferën ashtu sikurse jeta në një diktaturë. Por, kam zbuluar që atmosfera ishte shumë ndryshe në Spanjë nën kohën e Frankos, më ndryshe nga diktatura në Karaibe. Andaj ne të gjithë u kthyem në Barranquolla në Kolumbi. Bëra një deklaratë për gazetarët të cilët menduan se kjo ishte një shaka. Ju thashë se isha kthyer, sepse kisha harruar çfarë shije ka gujava. Në të vërtetë, ishte ajo çfarë isha nevojë për të përfunduar librin tim. Mora udhën nëpërmes Karaibeve. Derisa shkoja nga ishulli në ishull, zbulova elemente të cilat ishin të vetmet të cilët ishin të atilla që i mungonin romanit tim.
Gjithmonë e përdorni si temë fuqinë e vetmisë.
GARCÍA MÁRQUEZ: Sa më shumë fuqi që keni, aq më vështirëështë të dini se kush shtrihet tek ju dhe kush jo. Kur arrini pushtetin absolut, nuk keni kontakt me realitetin dhe kjo është vetmi e llojit më të keq të mundshëm. Një person i fuqishëm, një diktator, është i rrethuar nga interesat dhe njerëzit të cilët qëllimin final e kanë izolimin e tij nga realiteti: gjithçka është në një koncert për ta izoluar atë.
Çfarë mund të flisni për vetminë e një shkrimtari? A është kjo e ndryshme?
GARCÍA MÁRQUEZ: Ka të bëjë me vetminë e pushtetit. Shkrimtari që përpiqet shumë ta portretizojë realitetin gjithmonë arrin te shtrembërimi i tij. Në përpjekje për ta zhvendosur realitetin ai humbet kontaktin me të, në një kullë të fildishtë, si thonë ata. Gazetaria është një roje shumë e mirë kundër kësaj. Kjo është arsyeja se pse gjithmonë jam përpjekur të bëj gazetari, sepse me mbante në kontakt me botën reale, kryesisht me gazetarinë e politikës dhe politikën. Vetmia me ka kërcënuar në “Një qind vjet vetmi”, e cila nuk ishte vetmi e shkrimtarit: ishte vetmi e famës, e cila reflektonte në vetminë e pushtetit edhe më shumë. Shokët me mbronin nga ajo, ishin shokët gjithmonë me mua.
Si?
GARCÍA MÁRQUEZ: Sepse arrita të kem gjithmonë disa shokë në jetë. Dua të them nuk u ndava ose nuk e preva veten duke u larguar nga disa miq të vjetër dhe ata ishin të vetmit që me kthenin në tokë; ata gjithmonë ecnin me këmbë për tokë, sepse nuk ishin të famshëm.
Si funksionojnë këto gjëra? Një imazh periodik në “Vjeshtën e Patriarkut”janë lopët në pallat. A ishte ky një imazh origjinal.
GARCÍA MÁRQUEZ: Kam një fotografi të librave që do t’jua tregoj. Thashë ka raste të ndryshme që janë gjenezë e të gjitha librave të mi. Imazhi i parë që kisha tek “Vjeshta e Patriarkut” ishte një burrë i vjetër në një vend luksoz në të cilin lopët vinë dhe hanë perdet e tij. Por ky imazh nuk e konkretizon derisa e shoh fotografinë. Në Romë shkova në një libraridhe fillova të shoh fotografitë e librave, të cilat dëshiroja t’i koleksionoja në shtëpi. E pashë këtë fotografi dhe ishte perfekte. E pashë se si do të ishte ajo. Derisa nuk jam një intelektual i madh, mund të gjej numërues të përbashkët në gjërat e përditshme, në jetë, por jo në vepra të mëdha.
A kanë romanet tuaja kthesa të papritura?
GARCÍA MÁRQUEZ: Kjo me ka ndodhur në fillim. Në esetë e para që kam shkruar kisha një ide të përgjithshme në gjendjet shpirtërore, por e lija vetën time që t’i jepja mundësi ndryshimit. Këshilla më e mirë që mëështë dhënë që të punohet në atë mënyrë se kur isha i ri kisha rreke të frymëzimit. Por me kishin thënë që nëse nuk e mësoj teknikën, do të kisha vështirësi më vonë kur inspirimi do të largohej dhe teknikat duhet të kompensoheshin. Nëse nuk do ta mësoja këtë gjë, nuk do të isha në gjendje të shtrija një strukturë në rritje. Struktura është thjesht problem i teknikës dhe nëse nuk do të mësoja në fillim nuk do ta mësoja më vonë.
Disiplina paska qenë shumë e rëndësishme për ju?
GARCÍA MÁRQUEZ: Nuk mendoj që mund të shkruani një libër qëia vlen nëse nuk keni disiplinë të jashtëzakonshme.
Çka mendoni për stimuluesit artificial?
GARCÍA MÁRQUEZ: Një gjë qëka shkruar Hemingway e që me ka impresionuar shumë ishte që shkrimi ishte sikurse boksi. Ai kujdesej për shëndetin e tij dhe kishte shëndet të mirëqenë. Faulkner ka pasur reputacionin e një pijaneci, por në çdo intervistë që ai ka dhënë ka thënë se ishte e pamundur të shkruante një rresht kur ka qenë i pirë.Hemingway e thotë këtë gjithashtu. Lexuesit e këqij me kanë pyetur nëse isha i droguar kur kam shkruar disa nga veprat e mia. Por kjo ilustron që ata nuk dinë asgjë për letërsinë apo stofin. Të jesh shkrimtar i mirë duhet absolutisht të jesh i kthjellët në çdo moment të shkrimit dhe me shëndet të mirë. Jam shumë kundër konceptit romantik të të shkruar i cili thekson që çdo akt i shkrimit është një sakrificë dhe që kushtet e këqija ekonomike apo gjendja emocionale ndikon në shkrimin e mirë. Mendoj që duhet të jeni në gjendje shumë të mirë emocionale dhe fizike të shkruani mirë. Krijimtaria letrare për mua kërkon shëndet të mirë, këtë e kuptuan edhe gjenerata e humbur. Ata ishin njerëz të cilët e donin jetën.
Blaise Cendrars thotë që shkrimiështë një privilegj që bazohet më shumë në punë dhe që shkrimtarët i ekzagjerojnë vuajtjet e tyre. Çfarë mendoni për këtë?
GARCÍA MÁRQUEZ: Mendoj që ky shkrim është shumë i vështirë, por kështu është kur e bëni punën kujdesshëm. Ku është privilegji, megjithatë, është që ta bësh punën me satisfaksionin tuaj. Mendoj që kam kërkuar shumë nga vetja dhe të tjerët, sepse nuk kam toleruar gabime; mendoj se ky është një privilegj për të bërë diçka të një shkalle perfekte. Është e vërtetë edhe pse shkrimtarët janë gjithmonë megaloman dhe ata e konsiderojnë vetveten të jenë në qendër të universit dhe vetëdijes shoqërore. Por, ajo çfarë më së shumti e adhuroj është kur diçka kryhet mirë. Gjithmonë jam shumë i lumtur kur udhëtoj dhe kuptoj se pilotët janë pilotë të mirë aq sa jam unë shkrimtar i mirë.
Kur e bëni punoni më së miri? A keni ndonjë orar pune?
GARCÍA MÁRQUEZ: Kur jam bërë shkrimtar profesional problemin më të madh e kam pasur me orarin. Të qenit gazetarit do të thotë të punosh edhe gjatë natës. Kur kam filluar të shkruaj me orar të plot isha 40 vjeçar, orari i im kryesisht fillonte në ora nëntë të mëngjesit deri në dy të pasdites kur djemtë e mi ktheheshin nga shkolla. Që nga ajo kohë punoja shumë, ndihesha me faj që punoja vetëm në mëngjes; kështu përpiqesha të punoj edhe pasdite, por zbulova që ajo çfarë bëja pasdite duhet të ripunohej përsëri në mëngjes. Andaj vendosa që të punoja vetëm nga ora 9 deri në 2 e gjysmë dhe jo më shumë. Gjatë pasditeve caktoja intervista dhe ndonjë gjë që me vinte në mendje. Kam pasur edhe një tjetër problem, pasi që mund të punoja vetëm në vendet që ishin familjare dhe që gjithmonë e kanë ngrohur punën time. Nuk mund të shkruaja në hotele apo dhoma me qira apo në një makinë shtypi të huazuar. Kjo përbënte probleme sepse kur udhëtoja s’mund të punoja. Natyrisht, ju gjithmonë kërkoni një shkak që të punoni me pak. Kjo është arsyeja pse kushtet qëia impononi vetes ishin më të vështira në atë kohë. Ju shpresoni për frymëzim pavarësisht rrethanave. Kjo është një fjalë që romantikët e kanë shfrytëzuar shumë. Shokët e mi marksistë kanë pasur shumë vështirësi për ta pranuar këtë fjalë, por pavarësisht si e quani, jam i bindur që ka një gjendje të veçantë në mendje në të cilët ju mund të shkruani me lehtësi të madheedhe gjërat që vetëm ju vinë në mendje. Të gjitha këto shkaqe – të tilla siç janë vendi ku ju mund të shkruani në shtëpi – zhduken.Momenti kur kjo gjendje mendore vjen ju e gjeni temën e duhur për ta trajtuar në mënyrën e duhur. Kjo bëhet në mënyrën se si ju e dëshironi, edhe nëse ju e bëni punën më të keqe që nuk e doni. Gjëja më e vështirëështë paragrafi i parë. Kaloni shumë muaj në paragrafin e parë dhe kur e gjeni, tërë puna ecën shumë lehtë. Në paragrafin e parë ju zgjidhni shumë probleme në librin tuaj. Tema definohet, stili, toni po ashtu. Së paku në rastin tim, paragrafi i parëështë një shembull se si do të jetë libra në vazhdim. Kjo është arsyeja se të shkruarit e një libër me ese është shumë më e rëndë se sa të shkruhet një roman. Çdo herë kur shkruani një ese, duhet ta filloni nga fillimi atë.
A janë të rëndësishme ëndrrat si burim i inspirimit?
GARCÍA MÁRQUEZ: Në fillim i kam kushtuar shumë rëndësi atyre. Por pastaj kam kuptuar që jeta vetvetiu është një burim i madh i inspirimit dhe këto ëndrra janë një pjesë e vogël errëkesë që quhet jetë. Çka është shumë e vërtetëështë se jam shumë i interesuar në jetën si tërësi, por realiteti është edhe më i pasur. Por ndoshta problemi është se kam pasur varfëri të ëndrrave.
A mund të ndani frymëzimin dhe intuitën?
GARCÍA MÁRQUEZ: Inspirimi është kur gjeni temën e duhur, atë të cilën e dëshironi; kjo e bën punën tuaj shumë më të lehtë. Intuita, është po ashtu fondamentale në shkrimin e romanit, është një kualitet special i cili ju ndihmon për të deshifruar atë çfarë është e vërtetë pa pasur nevojë për njohuri shkencore apo ndonjë formë tjetër te të mësuarit. Ligjet e gravitetit mund të kuptohen më shumë lehtësi me anë të intuitës se sa me ndonjë gjë tjetër. Është mënyrë e të pasurit përvojë pa pasur nevojë për të vuajtur për këtë gjë. Për një shkrimtar, intuita është thelbësore. Në parim është një përvojëintelektuale, e cila me gjasëështë një gjë që irriton tërë botën – në kuptimin që bota reale është kthyer në një teori të palëvizshme. Intuita ka përparësinë kushdo e ka, apo nuk e ka. Nuk duhet të vuani për t’u përpjekur që të silleni rreth një kunji në një vrimë të sheshtë.
A ka ndonjë teoricienë që ju nuk e pëlqeni?
GARCÍA MÁRQUEZ: Saktë. Kryesisht sepse nuk arrij t’i kuptoj ata vërtet. Kjo kryesisht është arsyeja pse duhet të shpjegoj shumicën e gjëra për anekdotat, sepse nuk kam ndonjë kapacitet të madh për abstraksion. Kjo është arsyeja pse shumica e kritikëve thonë se nuk jam person i kulturuar. Nuk i citoj shpesh.
A mendoni që kritikët ju tipizojnë juve apo kategorizojnë më shumë si mjeshtër?
GARCÍA MÁRQUEZ: Kritikët për mua janë shembulli më i mirë se çfarë është intelektualizmi. Para se gjithash, ata kanë një teori se si duhet të jetë shkrimtari. Ata përpiqen që shkrimtari t’i përshtatet modelit të tyre, dhe nëse nuk i përshtatet, ata prapë përpiqen ta marrin atë me forcë. Po i përgjigjem kësaj sepse ju me pyetët. Në të vërtetë nuk kam ndonjë interes në ato çfarë mendojnë kritikët për mua; madje as nuk kam lexuar kritika që disa vite. Ata deklarohen për vetveten se e kanë detyrën e të qenit ndërmjetës në mes të autorit dhe lexuesit. Gjithmonë jam përpjekur të jem shumë i qartë dhe shkrimtar i saktë, duke u përpjekur ta gjej lexuesin drejtpërdrejt pa e shikuar shumë kritikën.
Sa jeni tëvëmendshëm ndaj përkthyesve?
GARCÍA MÁRQUEZ: Kam një admirim të madh për përkthyesit në përjashtim të atyre që përdorin fusnota. Ata gjithmonë përpiqen që t’i shpjegojnë diçka lexuesit të cilën autori nuk e ka përdorur; pasi qëështë aty, lexuesit duhet ta gjejë atë. Përkthimi është një punë e vështirë, para se gjithash e pa shpërblyer pasi që përkthyesit paguhen keq. Një përkthim i mirëështë po ashtu një rikrijim në një tjetër gjuhë. Kjo është arsyeja pse kam një admirim kaq të madh për Gregory Rabassa. Librat e mi janë përkthyer në 21 gjuhë të botës dhe Rabassa është i vetmi përkthyes i cili kurrë nuk me ka pyetur për të qartësuar ndonjë gjë dhe mandej të vendoste një fusnotë në të. Mendoj që puna e ime është tërësisht e rikrijuar në anglisht. Ka pjesë të librit të cilat janë shumë të vështira për t’u përcjellë intelektualisht. Impresioni që dikush e merr është se përkthyesi i cili e lexon librin pastaj e rishkruan atë nga përqendrimi i tij. Ja pse kam një admirim të këtillë për përkthyesit. Ata janë intuitivë më shumë se intelektualë. Jo vetëm për atë çfarë i paguan shtëpia botuese sepse kjo është e tmerrshme, por për atë se ata e shohin punën e tyre si një krijim letrar. Ka disa libra që do të dëshiroja t’i përktheja spanjisht, por ato kërkojnë një përkushtim të madh si punë, andaj gjersa shkruaj vetë libra atëherë e pashë që nuk do të me mjaftonin paratë për të ngrenë.
Çka do të dëshironit të përkthenit?
GARCÍA MÁRQUEZ: Tërë veprën e Malraux. Do të dëshiroja ta përktheja Conradin dhe Saint – Exupery. Kur i lexoj ndonjëherë ndihem se do t’i përktheja këto libra. Kur përfshin veprat e mëdha, preferoj t’i lexoj ato më shumë se përkthimin mediokër të një libri duke u përpjekur ta lexoj në gjuhën origjinale. Kurrë nuk jam ndier rehat duke lexuar në një gjuhë tjetër, sepse e vetmja gjuhë që e njoh nëbrendësiështë spanjisht. Megjithatë, unë di të flas italisht dhe frëngjisht dhe di mjaftueshëm anglisht sa ta helmoj vetveten çdo javë në këto 20 vite me revistën Time.
A është Meksika shtëpi për juve? A ndiheni pjesë e një komuniteti më të madh të shkrimtarëve?
GARCÍA MÁRQUEZ: Në përgjithësi, nuk jam shok i shkrimtarëve apo artistëve vetëm pse ata janë shkrimtarë apo artistë. Kam shumë shokë tëprofesioneve të ndryshme, në mes të tyre ka edhe shkrimtarë dhe artistë. Në terma të përgjithshëm, ndihem që jam në vendin tim në çdo vend të Amerikës Latine, por jo diku tjetër. Amerikanolatinët ndjejnë që Spanjaështë i vetmi vend i cili i trajton ata mirë, por personalisht nuk ndihem sikurse të isha nga atje. Në Amerikën Latine nuk kanë kuptim zonat e pashkelura apo kufijtë. Jam i ndërgjegjshëm për dallimet që kanë ekzistuar nga një vend në tjetrin, por në mendje dhe zemrën time është krejtësisht njëjtë. Këtu ndihem vërtet në shtëpi, pra si Karaibe, pavarësisht a ka atje francezë, holandezë apo anglezët e Karaibeve. Gjithmonë jam impresionuar kur kam shkuar me aeroplanë në Barranquolla, ku një zonjë e racës së zezë me një fustan të kaltër vuri vulën në pasaportën time dhe kur shkova me avion në Xhamajka, një zonjë e racës së zezë me veshje të kaltër vuri vulën në pasaportën time, por foli në anglisht. Nuk besoj që gjuha e përbën tërë këtë ndryshim. Por në çdo vend të botës, ndihem i huaj, një ndjenjë që më grabit ndjenjën e sigurisë. Është një ndjenjë personale, që e kam gjithmonë kur udhëtoj.
A mendoni qëështë një gjë e rëndësishme për shkrimtarët amerikano-latinë që të jetojnë në Europë për pak kohë?
GARCÍA MÁRQUEZ:Ndoshta për të pasur perspektivën e të jetuarit jashtë. Librin me ese që po mendoj ta shkruaj flet për amerikano-latinët që shkojnë në Europë. Jam duke e menduar atë që 20 vite. Nëse arrini të vizatoni një konkluzion final jashtë këtyre tregimeve të shkurta, do të ishte që amerikano-latinët vështirë gjenden në Europë, veçanërisht meksikanët të cilët asnjëherë nuk rrinë atje. Të gjithë meksikanët që kam takuar në Europë të gjithë largohen nga atje më të ardhur e mërkura.
Çfarë efekti mendoni që ka pasur Revolucioni Kubanez në Letërsinë e Amerikës Latine?
GARCÍA MÁRQUEZ: Deri me tani ka qenë negativ. Shumica e shkrimtarëve të cilët mendojnë për vetveten për të qenë i përkushtuar politikisht ndihen të obliguar për të shkruar tregime për atë çfarë ata nuk duan, por për atë çfarë ata mendojnë se duhet të shkruajnë. Kjo bën që të kemi një tip të caktuar të letërsisë që llogaritet që nuk ka të bëjë asgjë me përvojën apo intuitën. Arsyeja kryesore e kësaj është influenca kulturore e Kubës mbi Amerikën Latine e cila ka luftuar shumë kundër kësaj. Në Kubë vetvetiu, procesi nuk është zhvilluar në atë pikë ku një tip i letërsisë apo është krijuar artë. Është diçka qe ka nevojë për kohë. Rëndësia e madhe kulturore e Kubës në Amerikën Latine ka shërbyer si një lloj i asaj urës për të transmetuar një tip të letërsisëqë ka ekzistuar në Amerikën Latine për shumë vite. Në kuptimin që bumi i letërsisë amerikano latine në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ka shkaktuar Revolucionin Kubanez. Çdo shkrimtar amerikano-latin i kësaj gjenerate ka shkruar për 20 vite, por botuesit evropian dhe amerikan shumë pak kanë pasur interesim për këtë vepër. Revolucioni i shndërroi ata në një artikull të konsumuar. Amerika Latine u bë modë. U zbulua që romanet e amerikano latinëve ekzistonin e të cilët ishin mjaftueshëm të mirë që të përktheheshin për tërë botën letrare. Ajo çfarë tëbën të brengosesh është kolonizimi kulturor në Amerikën Latine që ishte e pamundur për të bindur amerikano-latinët për t’i besuar vetvetiu romanit të vet që ishte i mirë derisa njerëzit jashtë vendit që ata ishin.
A ka ndonjë shkrimtar pak të njohur amerikano – latin që ju e adhuroni?
GARCÍA MÁRQUEZ: Dyshoj që ka tani. Një ndër efektet më të mëdha për bum në shkrimin amerikano-latin është që botuesit gjithmonë janë në kërkim të asaj që të jenë të sigurt që mos të humbasin zbulimin e një Cortazari të ri. Fatkeqësisht shumë shkrimtarë të rinj janë të shqetësuar me famën e punës së tyre. Ka qenë një profesor francez në Universin e Toulouse i cili ka shkruar për letërsinë amerikano-latine; ku shumë autori të rinj i kanë shkruar duke i thënë për të mos shkruar aq shumë për të sepse nuk kanë nevojëedhe pse njerëzit e tjerë kanë. Por çfarë ata kanë harruar është që kur isha në moshën e tyre kritikët nuk shkruanin për mua, aq më pak Miguel Angel Asturias. Qëllimi që po përpiqem të bëj është se këta shkrimtarë të rinj janë duke e humbur kohën e tyre duke ju shkruar kritikëve saqë po shkruajnë për të shkruar më bukur. Është më shumë e rëndësishme të shkruash sesa të shkruajnë për ty. Një gjë që unë mendoj se ishte shumë e rëndësishme në karrierën time letrare ishte se tek kur isha 40 vjet, nuk kisha marrë asnjë cent nga pagesa për të drejtat e autorit, edhe pse kisha 5 libra të botuar.
A mendoni që fama apo suksesi që vjen herët është e keqe për karrierën e shkrimtarit?
GARCÍA MÁRQUEZ: Në çdo moshëështë keqe. Do të dëshiroja që disa nga librat e mi të bëhen të njohur pas vdekjes, se paku për vendet kapitaliste, ku ju bëheni një lloj malli për tregti.
Ndarazi nga të preferuarit tuaj, çfarë lexoni më shumë sot?
GARCÍA MÁRQUEZ: Lexoj gjëra të pazakonshme. Një ditë isha duke lexuar librin me kujtime të Muhamed Ali. “Drakula” të Bram Stoker është një libër interesant dhe ndoshta nuk do ta lexoja disa vite më parë sepse do të mendoja qëështë humbje kohe. Mirëpo, në të vërtetë nuk përfshihem në ndonjë libër pa qenë i rekomanduar nga dikush që i besoj. Nuk lexoj më shumë romane. Lexojë shumë kujtime dhe dokumente, madje edhe nëse ato janë dokumente të krijuara apo të çastit. Përpiqem që të jem me kohën. Gjithmonë lexoj revista të rëndësishme nga e gjithë javë dhe nga e tërë bota. Gjithmonë jam në kërkim të lajmeve pasi që gazetat nga e gjithë bota vijnë këtu dhe gruaja ime gjithmonë me tregon lajmet që nuk i kam dëgjuar. Kur e pyes atë se ku e ka lexuar, ajo do të thotë se e ka lexuar në një revistë për këshilla për bukuri. Kam mësuar shumë gjëra që mund t’i mësoja vetëm duke lexuar. Kjo më bën një person shumë të zënë.
Pse mendoni që fama është shkatërruese për shkrimtarin?
GARCÍA MÁRQUEZ: Fillimisht për shkak se pushton jetën tuaj private. Ju largon nga koha që duhet ta kaloni me shokët dhe kohën kur mund të punoni. Tenton t’ju izolojë nga bota reale. Një shkrimtar i famshëm i cili dëshiron të vazhdoj duke shkruar duhet të jetë vazhdimisht duke e mbrojtur vetveten kundër famës. Nuk me pëlqen të them këtë sepse asnjëherë nuk tingëllon e sinqertë, por më të vërtetë kamdëshiruar që librat e mi të botohen pas vdekjes sime kështu që nuk do të përjetoja këtë biznes të famës i të qenit shkrimtar i famshëm. Në rastin tim. Përparësia e vetme e famës ishte që atë e kanë përdorur disa politikan për qëllime të tyre. Përndryshe, ishte një punë e pa rehatshëm. Problemi është që ju jeni i famshëm në një ditë që ka vlerë 24 orë por nuk mund të thoni “në rregull, do të jem i famshëm deri nesër” po të prekni një buton dhe të thoni “Do të jem i famshëm këtu apo tani”.
A e keni parashikuar suksesin e jashtëzakonshëm të “Njëqind vjet në vetmi”?
GARCÍA MÁRQUEZ: E di që do të ishte një shtëpi që do të kënaqte shokët e mi, më shumë se të tjerët që e kishin bërë këtë. Por, kur botuesi i im spanjoll me tha që ai do ta botonte në 8000 kopje isha i mahnitur, pasi që të tjerët nuk kishin shitur më shumë se 700 kopje të librave. I kërkova që pse mos tëpunojmë ngadalë, por ai me tha se ai ishte i bindur që ishte një libër i mirë ku 8000 kopjet e tij do të shiten brenda muajve maj dhe dhjetor. Realisht ato u shitën brenda një jave vetëm në Buenos Aires.
Ku mendoni se ishte arsyeja që “Njëqind vjet vetmi” kapi këtë sukses?
GARCÍA MÁRQUEZ: Nuk e kam idenë as më të vogël sepse jam kritik shumë i keq i punës sime. Një nga shpjegimet më të shpeshta që kam dëgjuar është se libri flet për jetën private të popujve të Amerikës Latine, një libër qëështë shkruar nga brenda. Ky shpjegim me ka befasuar sepse në fillim e ka quajtur “Shtëpia”. Dëshiroja që i tërë zhvillimi i romanin të zhvillohej brenda një shtëpie dhe çdo gjë e jashtme do të ishte brenda ndikimit në shtëpi. Më vonë e lashë këtë titull, “Shtëpia”, por kur libri doli në qytetin e Macondos për të mos shkuar me larg. Një shpjegim tjetër që kam dëgjuar është se çdo lexues mund të krijojë karaktere në libër çfarë dëshiron dhe t’i bëjë ata të tijtë. Nuk dëshiroja që të bëhet film pasi që shikuesit e filmit shikojnë një fytyrë që ata nuk e kanë imagjinuar.
A kishte ndonjë interes për ta bërë film?
GARCÍA MÁRQUEZ: Po, agjentja i im ja kishte vendosur një çmim prej një milion dollar për t’i dekurajuar ofertuesit dhe përderisa ata afroheshin ajo e ngrite ofertën deri në 3 milionë dollarë. Por, nuk kam interes për film derisa mund ta mbroj atë që kjo do të ndodhë. Preferoj që të mbetet një lidhje private në mes të lexuesit dhe librit.
A mendoni që çdo libër mund të përkthehet në film në mënyrë të suksesshme?
GARCÍA MÁRQUEZ: Nuk mendoj që ndonjë film është bërë roman i mirë, por mund të mendoj që shumë filma të mirë janë bërë nga romanet shumë të këqija.
A keni menduar për të bërë vet një film?
GARCÍA MÁRQUEZ: Në një periudhë kohore kam dashur të jem regjisor filmi. Kam studiuar regji në Romë. Ndjej që kinemaja ishte një medium në të cilin nuk kishte kufizime dhe në të cilën gjithçka ishte e mundshme. Erdha në Meksikë sepse dëshiroja ta bëja një film. Jo si regjisor, por si skenarist. Por pashë që kinemaja ka kufizime të mëdha dhe është një art industrial, një industri e tërë. Është shumë vështirë të shpreheni në kinema çfarë ju më të vërtetë dëshironi të thoni. Ende mendoj për këtë, por tani duket si një gjë luksoze të cilën do ta bëja me shokët e mi, por pa ndonjë shpresë se do ta shprehja vetveten. Andaj u largova larg e më larg kinemasë. Lidhja e ime me tëështë sikurse e një çift të cilët s’mund të jetojnë ndaras, por nuk mund të jetojnë as bashkë. Në mes të pasjes një kompani filmike apo një gazetë, megjithatë unë e zgjodha gazetën.
Si do ta përshkruanit librin për Kubën në të cilin po punoni për momentin?
GARCÍA MÁRQUEZ: Aktualisht, libri është sikurse një artikull i gjatë në gazetë për atë se si është jeta në shtëpitë e kubanezëve. Çfarë me ka goditur shumë nga shumë vizita në Kubë në dy vitet e fundit është blloku që ka krijuar një Kubë që ka një lloj “nevoje për kulturë”, një situatë shoqërore në të cilën njerëzit duhet të përballen me jetën pa gjëra elementare. Aspekti që më të vërtetë më intereson është se si kjo bllokadë ka kontribuar edhe në ndryshimin e mentalitetit të njerëzve. Ne kemi një konflikt në mes të një shoqërie antikonsumatore dhe një shoqërie qëështë konsumuar më së shumti në botë. Libri tani është platformë ku pas disa mendimeve që do të jetë shumë e lehtë, një pjesë e shkurt e gazetarisë që tani po kthehet në një libër shumë të gjatë dhe të komplikuar. Por kjo nuk ka rëndësi, sepse të gjithë librat e mijë kanë të njëjtën strukturë. Dhe në krahasim me këtë, libri është i pasuruar me fakte historike që bota reale në Karaibe është po aq fantastike sa tregimet në “Njëqind vjet vetmi”.
A keni pasur ndonjë ambicie tjetër afatgjate, apo jeni penduar ndonjëherë si shkrimtar?
GARCÍA MÁRQUEZ: Mendoj që përgjigja është e njëjtë si ajo që dhashë për famën. Pra disa ditëve më patën pyetur a do të isha i interesuar për çmimin Nobel. Por mendoj që kjo gjë për mua ishte një katastrofë absolute. Do të isha i interesuar nëse e meritoja atë, por ta marr atë ishte e tmerrshme. Kjo vetëm sa e komplikoi edhe më shumë problemin që unë kisha me famën. E vetmja gjëpër të cilën pendohem në jetën time është pse nuk e kam pasur një vajzë.
A keni ndonjë projekt për momentin që do ta ndanit me ne?
GARCÍA MÁRQUEZ: Absolutisht, besoj që do të shkruaj librat më të mirë në jetën time, por nuk e di cili di të jetë apo kur. Kur ndjehem kështu –gjendjen në të cilën ndihem tani dhe prej një kohe – qëndroj i qetë dhe nëse më kalon afër përpiqem ta kap.
(Gabriel Garcia Marquez, arti i fiksionit nr. 69; Përktheu: A.Jasiqi