Është tashmë e njohur për publikun shqiptar se në Arkivin Qendror të Shtetit, krahas një numri mjaft të madh dokumentesh origjinale, që vijnë që nga lashtësia e deri në ditët tona, ruhet dhe një pasuri e madhe dorëshkrimesh të Mesjetës, të cilat hedhin dritë mbi zhvillimin e vendit, jetën kulturore e fetare të tij dhe mbi historinë e popullit tonë. Ndër ta, edhe pse në numër të kufizuar dhe të panjohur për publikun e gjerë, janë dhe kodikët muzikorë, gjashtë prej të cilëve janë tema e botimit të studiueses së re Meri Kumbe. Libri paraqet temën e masterit të saj, botimi i së cilës tregon se nuk ishte thjesht një master për një gradë shkencore që i shtohet CV-së, por dëshmi e një studimi të mirëfilltë.
Studimi dhe botimi i këtyre gjashtë kodikëve muzikorë mesjetarë përbën një kontribut për studimet albanologjike, duke dëshmuar mbijetesën e kulturës bizantine e kristiane, me gjithë rrethanat historike jo të favorshme për to, duke dëshmuar për vlerat e saj dhe vlerësimin e tyre nga besimtarët duke i ruajtur ata brez pas brezi. Si e tregon autorja, muzika kishtare është arti i tërësisë harmonike të tekstit me tingujt, duke u bërë pjesë e ritualeve kishtare.
Studimi ndahet në dy pjesë me gjithsej katër krerë. Pjesa e parë fillon me kreun “Dorëshkrimet e Arkivit Qendror të Shtetit”, në të cilin trajtohet një historik i shkurtër i Kishës Ortodokse në trojet shqiptare, koleksioni i dorëshkrimeve bizantine e postbizantine në vendin tonë dhe prejardhja e dorëshkrimeve. Me të dhënat dhe përfundimet e këtij kreu përftohen njohuri të plota për këtë trashëgimi. Më tej kjo pjesë vazhdon me kreun e dytë, ku paraqiten së pari dorëshkrimet me shkrime ekfonetike, që gjenden midis dorëshkrimeve që gjenden në arkiv. Të tilla janë nëntë, fragmente të të cilave theksohen me shenjat ekfonetike. Më i vjetri ndër to, Berat 3 mbi pergamenë, është i shekullit IX, që është dhe koha kur përdoret për herë të parë ky sistem, ndërsa më i voni, Berat 89, i shekullit XIV. Një grup më vete që është dhe objekti i monografisë e përbëjnë dorëshkrimet me notacion bizantin, nga të cilat ruhen në arkiv gjashtë (plus një fletore me katrore e shek. XX).
Autorja e studimit vëren gjithashtu se dikur, siç tregojnë artikuj të botuar gjatë shekujve XIX-XX, në vendin tonë ka pasur dhe të tjerë kodikë muzikorë, të dhënat për të cilët na i paraqet.
Pjesa e dytë e këtij libri ka dy krerë, i pari, mjaft shterues dhe në natyrën e kësaj monografie, jep përshkrimin analitik të këtyre 6 kodikëve, ndërsa në kreun e dytë jepet pjesa studimore për ta, që autorja e cilëson “Komente dhe përfundime”. Libri shoqërohet me një përmbledhje në gjuhën angleze, me literaturën e përdorur dhe me ilustrime të kodikëve.
Monografia jep të dhëna të plota e analitike në nivel shkencor, mbi përmbajtjen, gjendjen fizike, gjykime për shkrimin dhe shenjat muzikore, datimin dhe autorin eventual. Komentet, vrojtimet dhe vle-rësimet janë pjesë origjinale e studimit, ashtu dhe analiza dhe veçantitë e çdo kodiku. Me vlerë janë dhe të dhënat për emrat e poetëve dhe muzikantëve, kopjuesit dhe toponimet. Duhet të vërejmë se çdonjëri nga kodikët është paraqitur sipas metodologjisë shkencore mbizotëruese në lëmin e katalogizimit të kësaj gjinie të dorëshkrimeve bizantine. Po kështu, edhe krahasimet e literatura e përdorur për identifikimin dhe studimin e teksteve nxjerrin në pah vlerat e tyre që gjer më sot pranoheshin si të mirëqena, por që nuk ishte vërtetuar shkencërisht, gjë që arrihet në këtë studim.
Studimi i këtij materiali dhe krahasimet me shembuj të tjerë tregon se arti psaltik në Shqipëri, nga shek. XIII deri në shek. XIX u zhvillua sipas artit të Konstandinopojës. Po kështu, autorja arrin në përfundimin se Kodiku 23 i Beratit zë një vend të veçantë, për vjetërsinë, e sidomos për mënyrën e veçantë dhe prototipe të organizimit të materialit muzikor. Studimi dhe botimi për këta kodikë muzikorë hap një dritare të re për studimet në fushën e historiografisë muzikore shqiptare dhe të traditave në të, sepse janë dëshmi, edhe pse e pjesshme, e kulturës muzikore të popullit shqiptar. Po kështu, me rëndësi është përfundimi i studiueses se, kodikët muzikorë për një vend të vogël si Shqipëria, që ka qenë i detyruar ndër shekuj të luftojë për mbijetesën e vet, përbëjnë një trashëgimi të vyer në thesarin e kulturës kombëtare.
Nuk mund të mos e përgëzojmë studiuesen Meri Kumbe për këtë kontribut me vlerë në studimet për artet tona mesjetare, historinë e muzikës dhe arkivistikën, që megjithëse e re, me këtë punim dëshmoi prirjet, përgatitjen dhe nivelin e saj të mirë për kërkime shkencore e aq më tepër në një fushë jo të lehtë e të palëvruar të studimeve shqiptare. Ne i kuptojmë vështirësitë që ka kërkimi në arkiv dhe sidomos studimi i vetë materialeve arkivore të gjinisë së dorëshkrimeve mesjetare dhe kjo është edhe një dëshmi tjetër e pasionit, përgatitjes shkencore, aftësisë dhe punës së autores. Duke i uruar asaj suksese e punë të mëtejshme, nuk mund të mos vlerësojmë mbështetjen që i dhanë Arkivi Qendror i Shtetit për kryerjen me sukses të kësaj monografie dhe për botimin dinjitoz.ALEKSANDËR MEKSI