Shkruan: Albin Kurti
Për vdekjen e Naimit vajtoi me vargje Çajupi, e për vdekjen e Gurakuqit, Noli. Por kur ky i fundit vdiq, 54 vite më parë, nuk pati më rilindas të shkruanin. Noli ishte i fundit nga Rilindja Kombëtare.
Politika e Nolit ishte demokratike pa kompromis. Ai, në vitet e ’20-a, kundërshtonte çarmatosjen e shqiptarëve të thjeshtë, reformë që bëhej në emër të rendit në fuqi, sepse e dinte se rendi i një shteti të padrejtë është diktat. Retorika pseudo-modernizuese iu vu në shërbim politikës së çarmatosjes, duke ia shtruar përfundimisht rrugën diktatit si dhe uljes së fuqisë mbrojtëse ndaj agresorëve të huaj e disa pushtimeve me radhë. Shpesh, edhe sot, shohim të zbatohen politika të tilla te shqiptarët, çarmatosëse për njerëzit e thjeshtë, ndërkohë që dhunën e zotërojnë si monopol disa neofeudalë.
Aq demokratike ishte politika e Nolit, sa që ai nuk pranoi të luftonte për të ruajtur pushtetin e tij, për të mos e çuar vendin në luftë civile. Dhe, meqenëse mbeti i pakorruptuar gjithë jetën, ai nuk mund të falte ata që ndërronin faqe e i dilnin në krah diktatit, sado miq që t’i kishte. Miku nuk mund të dalë mbi principin dhe anash idealit, përndryshe është korrupsion.
E meqë po flasim për korrupsionin, Noli udhëhoqi me sukses delegacionin për anëtarësimin e Shqipërisë në Ligën e Kombeve. Me dijen, ndershmërinë, sinqeritetin e këmbënguljen e tij ai fitoi mbështetjen e shumë diplomatëve e udhëheqësve të fuqishëm ndërkombëtarë. E sot, korrupsioni, injoranca dhe veset e diplomatëve tanë janë pengesa kryesor për përparimin e njohjeve të Kosovës, dhe integrimit të vendeve shqiptare në strukturat evropiane.
Noli shkruante e përkthente pa u ndalur, në një kohë kur njerëzit e kulturës shpesh vetëkufizoheshin nga skepticizmi për ambientin jo fort mikpritës për kulturën në shoqërinë shqiptare. Por Noli nuk kishte kohë për vetëkufizime, kontributi i tij kulturor ishte për të ndërtuar një realitet që s’ekzistonte, jo për t’u dorëzuar përballë atij ekzistues.
Ai ishte i vetëdijshëm se jetën e tij duhet t’ia blatonte një misioni që nuk do të realizohej gjatë jetës së tij, andaj e krahasonte veten me Moisiun që udhëhoqi popullin e vet për 40 vite në shkretëtirë, drejt lirisë, dhe vdiq vetëm pasi e pa nga larg atdheun, por pa mbërritur kurrë atje.
Fan S. Noli, me kontributin e tij kombëtar, prej kulturës, shkrimeve, studimeve e përkthimeve deri te themelimi i politikës demokratike shqiptare, prej ngritjes së shqipes në nivelin e një gjuhe kishtare e deri te themelimi i Kishës Ortodokse Shqiptare, prej udhëheqjes së suksesshme të procesit të anëtarësimit në Ligën e Kombeve e deri te nacionalizmi i tij progresiv duke mos urryer asnjë fqinj e komb, mori një staturë prej Moisiu në historinë tonë.
Ai e pa nga larg atdheun e bukur, para se të vdiste. Ne ende nuk kemi shkuar atje, veçse pikërisht me mësimet e Nolit nuk ngelemi duke u endur nëpër shkretëtirë.
