Libri për Matrangën është i botuar duke përfshirë origjinalet, i botuar në një mënyrë të ngjashme si Statutet e Drishtit. Gezim Gurga, pedagog pranë universitetit të Palermos, është autori i përkthimit të shkëlqyer me të cilin i paraqitet monografia mbi Matrangën lexuesit shqiptar, kurse Profesori Matteo Mandala është autori i librit botuar cilësisht nga OMBRA GVG…
Prof. Mandala, cilat janë arsyet që ju shtynë të ndërmerrni një ribotim kritik të katekizmit të Matrangës?
A kanë dalë fakte të reja që e përligjin këtë ribotim?
“Arsyet që më shtynë ta bëja këtë punë janë të shumta. E para ka të bëjë me një rrethanë që lidhet me fillimet e veprimtarisë sime si studiues. Kur isha i ri kam punuar për shumë vite në një nga arkivat më të rëndësishëm arbëreshë, në atë të Seminarit arbëresh të Palermos që sot ndodhet në Horën e Arbëreshëve, ku ruhen materiale civile dhe fetare qysh nga gjysma e dytë e shek. XVI. Këtu kam pasur rastin të gjej disa dokumente që hidhnin dritë në disa nga momentet deri asokohe të panjohura të jetës dhe të personalitetit të Lekë Matrangës, si akti i pagëzimit që përmbante datën e saktë të lindjes, akti i martesës apo ato të lindjes së fëmijëve. Dokumente të tjera përmbanin të dhëna mbi detyrat e ndryshme me të cilat u ngarkua Matranga, si ajo e “mësuesit të shkollës” apo e kryepriftit të katedrales së Horës. Pas zbulimit të këtyre të dhënave të para, ua hyra kërkimeve të thelluara në arkiva të tjerë të Palermos, Monreales dhe Romës, ku gjeta jo vetëm shumë informacione të panjohura, por edhe një kopje të librit të shtypur të Matrangës, e vetmja kopje e plotë që njohim. Atëherë vendosa të botoja një monografi të plotë mbi jetën dhe veprën e bashkëfshatarit tim të shquar dhe të përfshija në të edhe tekstet e Të mbsuames së krështerë si pjesë e projektit BETA (Bibliotela elektronike e teksteve arbëreshe), përpunuar nga miku dhe kolegu Francesco Altimari, krahas veprave të tjera klasike të letërsisë arbëreshe. Mirëpo për t’ia dalë kësaj ndërmarrjeje duhej bërë një analizë rigoroze kritiko-filologjike e botimeve pararendëse, në mënyrë që të arrihej në një rezultat cilësisht të ndryshëm nga të parët”.
A keni gjetur shumë gabime në punën e studiuesve pararendës?
“Në filologji ka një aksiomë sipas së cilës nuk mund të ketë vetëm një botim kritik të përsosur të një vepre, por duhen shumë botime kritike, të tilla që secila syresh të dëshmojë një fazë të re zhvillimi të shkencës ekdotike dhe të ndriçojë aspekte të reja a të zgjidhë çështje që pararendësit i lanë të hapura. Pra çdo botim është i rëndësishëm. Studimet që kryen Marco La Piana, Matteo Sciambra, Fadil Sulejmani, por edhe Selman Riza, Kolë Ashta e Justin Rrota, përbëjnë një thesar të paçmuar njohurish për të gjithë studiuesit që kanë ndërmend ta thellojnë e ta çojnë më tej punën e tyre mbi veprën e Matrangës. Sa më shumë botime kritike të ketë një vepër aq më shumë pasurohet filologjia e tekstit. Duhet thënë edhe se kritikat përligjen nga çasti kur propozojnë dhe argumentojnë interpretime të reja. Vetëkuptohet se, sikur botimet pararendëse të kishin shteruar e zgjidhur të gjitha çështjet, sot nuk do të ishte ndier nevoja e një botimi të ri kritik të veprës së Matrangës. Në fakt, përveç dokumenteve dhe të dhënave të reja arkivore që zura ngoje, botimi i ri përmban edhe interpretime të reja tekstore që kanë përcaktuar dy rezultate: nga njëra anë, një rishqyrtim të analizave të kryera ndër vite dhe, nga ana tjetër, një rindërtim të historisë dhe të procesit të shkrimit të dorëshkrimeve dhe të librit të shtypur. Kështu kanë dalë në pah kufizimet që karakterizonin botimet e para, ndër të cilët më i rëndi është ai i një qasjeje metodologjike të përciptë nga pikëpamja e praktikës ekzotike”.
Cilat janë rezultatet kryesore të këtij punimi të ri filologjik?
“Rezultati i parë ka të bëjë me historinë e shkrimit të dorëshkrimeve të veçanta që përbëjnë kodikun Barberini Latino 3454, i cili sot ruhet pranë Bibliotekës së Vatikanit. Këto janë variante shumëduarshe që u përkasin fazave të ndryshme të procesit të gjatë që ndoqi përkthimi i Matrangës, nga varianti i parë derisa mbërriti në shtypshkronjë në Romë. Kuadrin e plotësojnë dy emisione të ndryshme të shtypura. Këtyre u shtohen elementet e ndryshme tekstore që dëshmojnë ndërhyrjen e shumë duarve, duke nisur nga varianti i parë autograf deri te të tjerët që u hapën shumë kokëçarje studiuesve që janë marrë me këtë vepër (teksti origjinal ishte në italisht apo spanjisht? Pse u shtua kënga e përshpirtshme? A e ndoqi apo jo Matranga vetë punën e shtypit etj.). Me fjalë të tjera, një rindërtim i kryer në hullinë e shkollës së Çabejt dhe të këshillave të tij të papërmbushura kërkon shqyrtime të thella e të kujdesshme të kontekstit historiko-kulturor, të profilit të përkthyesit, të rishikuesit e të radhitësit, të gjuhës së tekstit origjinal dhe të atij të përkthyer, e së fundi, kërkon zgjidhjen njërës prej çështjeve kyçe të filologjisë së tekstit: përcaktimin e vullnetit të fundit të autorit. Për të gjitha këto arsye, por edhe për të tjera që nuk po i përmend për të mos u zgjatur shumë, vepra e Matrangës merr një rëndësi të madhe që shkon përtej faktit të të qenit i dyti libër në shqipe pas Mesharit të Buzukut”.
Me fjalë të tjera, botimi juaj kritik rindërton procesin e prodhimit të librit?
“Pikërisht kështu. Një proces që fillon me shkrimin e tekstit dhe që kurorëzohet me përdorimin e tij, pra me leximin. Libërthi i Matrangës i përmbush të gjitha kriteret për t’iu përgjigjur pyetjeve që shtrojnë zakonisht studiuesit e filologjisë së librave të shtypur, sidomos atyre që i përkasin shek. XVI. Imagjinoni se si do ta ndjente veten një studiues i Shekspirit sikur të kishte në dorë, qoftë edhe për një vepër të vetme të dramaturgut të madh, jo vetëm dy ksombla të shtypura të botimit të parë, jo vetëm variantet dorëshkrim të përdorura nga rishikuesit gjuhësorë dhe nga radhitësit e shtypshkronjës, por edhe versionin autograf të autorit. Do të zgjidhte përfundimisht shumë çështje që sot mbeten ende pa përgjigje. Në rastin e Matrangës unë kam pasur mundësinë jo vetëm të rindërtoj fazat e procesit të gjatë të shtypit dhe të qarkullimit të librit, por edhe të përcaktoj rolin dhe profilin e secilit prej personazheve që drejtpërdrejt apo tërthorazi morën pjesë në realizimin e këtij projekti modest editorial të shek. XVI: përkthyesi (Lekë Matranga), porositësi i veprës (Ludovico II Torres), autori i veprës origjinale (Diege da Ledesma), rishikuesi (një shqiptar anonim pas gjasash me prejardhje gege), punëtorët e shtypshkronjës (radhitësi dhe tipografi), ndreqësi i bocave, dhe së fundi lexuesit”.
Po leximi i veprës?
“Lekë Matranga, sikurse e thashë, ka qenë edhe mësues shkolle. Ndër lëndët e ndryshme që jepte, përveç kulturës greke dhe latine, ishte edhe “katekizmi në shqip”. Këtë e dimë qoftë sepse na e thotë vetë Matranga në letrën e kushtimit, qoftë nga dokumentet arkivore që ruhen në Horën e Arbëreshëve dhe në Monreale. Në fakt historia e kësaj vepre lidhet me veprimtarinë mësimore që zhvillonte Matranga për të edukuar fëmijët arbëreshë me vlerat e doktrinës së krishterë, sipas udhëzimeve të Koncilit të Trentos. Kemi dëshmi se vepra E mbsuame e krështerë u përdor pa ndërprerë për një kohë të gjatë edhe pas vdekjes së Matrangës, madje gjurmët dhe pasojat e qarkullimit të saj i gjejmë në disa mbishkrime shqipe të shek. XVII që janë shkruar me alfabetin e veçantë që shpiku Matranga; s’do mend që autorët e tyre kishin mësuar ta shkruanin shqipen duke studiuar librin e Matrangës. Pikërisht ky ka qenë “funksioni” i vërtetë e librit të Matrangës: duke u mësuar fëmijëve arbëreshë katekizmin në gjuhën e mëmës, i njihte për të parën herë shqipes statusin e një “gjuhe kombëtare”, të ndryshme “nga italishtja që flitej përreth”, për ta thënë me fjalët e vetë Matrangës”.
Është e para herë që dëgjojmë për një shkollë në gjuhën shqipe në shek. XVI.
“Ishte një shkollë ku mësimet zhvilloheshin në gjuhën shqipe dhe kjo bëhej me lejen e autoriteteve fetare siciliane. Ajo shkollë pati sukses të madh dhe vijimësi në kohë, madje ishte baza mbi të cilën në fillim të shek. XVIII u themelua Seminari arbëresh i Palermos nga At Gjergj Guxeta, pararendësi i konceptit të sotëm të “identitetit kulturor” shqiptar që lindi pikërisht në mjediset arbëreshe, për të kaluar më pas në Ballkan ku i dha jetë Rilindjes Kombëtare. Këto të vërteta historike njihen tashmë nga studiuesit, ndaj edhe habitem nga disa studiues të huaj që sot vazhdojnë të injorojnë hapur rolin e arbëreshëve duke u mëshuar disa teorive fantastike mbi prejardhjen historiko-kulturore të identitetit kombëtar shqiptar”. /BW/