BEN ANDONI
Kur në prill të vitit 1954, në burgun e Tiranës, Hamit Matjani ngjitej në trekëmbësh, në Washington dhe Londër i vunë një vizë operacionit “Valuable”. Kishte zgjatur pesë vjet tentativa për të nxitur një luftë revolucionare në Shqipëri, për të përmbysur regjimin komunist të vendosur nga Enver Hoxha.
Në pesë vjet kishin humbur jetën qindra shqiptarë antikomunistë, besnikë të monarkisë, republikanë, liberaldemokratë, të gatshëm të luftojnë kundër shtypjes që mbështillte “Vendin e Shqiponjave”.
Me fillimin e Luftës së Ftohtë, Shtetet e Bashkuara dhe Britania e Madhe shtruan problemin për t’ia shpërblyer me të njëjtën monedhë Bashkimit Sovjetik, i cili kishte mbështetur grushtet e shtetit në Çekosllovaki, Rumani, Hungari, Poloni, Bullgari dhe që po përkrahte partizanët komunistë në luftën civile që po zhvillohej në Greqi.
U zgjodh Shqipëria për një sërë arsyesh. Para së gjithash, gjatësia e bregdetit që ndodhej pikërisht përballë Italisë dhe afërsia me Greqinë. Pastaj varfëria e vendit, i bërë akoma më i varfër nga regjimi komunist. Të arratisur të shumët ishin të vendosur të luftonin kundër regjimit të Hoxhës dhe të ktheheshin përsëri në Shqipëri si çlirimtarë. Për më tepër, gjatë Luftës së Dytë Botërore misione të shumta të Special Operations Executive (SOE) kishin operuar me partizanët, edhe se pastaj Hoxha ua kishte shpërblyer keq kortezinë. Dhe anglezët nuk e harruan.
Në operacionin “Valuable” u kryqëzuan elementë të ndryshëm: profesionalizmi dhe eksperienca e SOE-s, karakteri sipërfaqësor i bashkuar me një farë diletantizmi të CIA-s së sapokrijuar, vullnetarizmi thuajse gjithnjë i kotë i të arratisurve shqiptarë, ndër të cilët rekrutoheshin “luftëtarët e lirisë”, “faktori njeri” i paparashikuar: tradhtia e Kim Filbit, agjent i Secret Intelligence Service britanik dhe oficer ndërlidhës britanik me amerikanen “Office for Policy Coordination” (OPC), e krijuar për të organizuar subversionin në vendet evropiane armike të Shteteve të Bashkuara. Mbrëmjen e 3 tetorit të vitit 1949, një barkë e lyer ngjyrë blu dhe të verdhë, me vela portokalli, e pagëzuar Stormie Seas, (Furtuna e detit) hodhi spirancën gjysmë milje nga bregdeti i gadishullit të Karaburunit. Nga një ekzaminim sipërfaqësor, kishte të gjitha karakteristikat e një anijeje turistësh. Në realitet ishte një anije zbarkim i e “elfëve”, siç ishin quajtur partizanët antikomunistë shqiptarë. Dhe atë natë, nëntë të parët do të ktheheshin në atdhe për t’i vënë zjarrin barutit të revoltës. “Elfët” para pak ditësh kishin përfunduar stërvitjen e tyre në artin e luftës guerilje dhe të sabotimit në Maltë, në fortesën Bin Jema. Si “profesorë” kishin pasur oficerët britanikë të SOE-s, të cilët kishin luftuar kundër gjermanëve në Shqipëri.
Kur prekën tokën, “elfët” nuk mund ta dinin se misioni i tyre ishte i destinuar të dështonte. Kim Filbi, në atë moment ishte duke udhëtuar për në Shtetet e Bashkuara në bordin e transatlantikut “Caronia”. Kënaqej me udhëtimin, duke ngrënë e pirë shampanjë e duke zhvilluar biseda të këndshme. Por pak para se të largohej nga Londra, ishte takuar me “kontrollorin” e tij sovjetik dhe e kishte vënë në dijeni të operacionit “Valuable”, për të cilin kishte mësuar për shkak të detyrës së tij të re në Washington.
Duke evituar kalimet e vështira dhe burimet e ujit, të gjitha vende ideale për prita, grupi me uniformë, armë, eksplozivë, monedha floriri dhe radio, u nis drejt malit të Tragjasit. Katër burra, të drejtuar nga Bido Kuka, u drejtuan për në Kurvelesh, të tjerët u drejtuan për në Vlorë. Sapo grupi i Bido Kukës mbërriti në fshatin Gjorm, mësuan se shokët e tyre ishin zbuluar dhe kishin rënë në një pritë, në të cilën ishin vrarë kushërinjtë Lepenica dhe Zogoll Sheno, ndërsa i katërti ishte zhdukur. Një vajzë i tregoi Bido Kukës se repartet e ushtrisë shqiptare disa ditë më parë kishin rrethuar të gjithë brezin bregdetar. Nga nëntë “elfët”, katër u vranë, një u zhduk dhe katër shpëtuan.
Misioni i dytë u nda përsëri në dysh: Grupi i Korçës, i udhëhequr nga Sefer Musho dhe grupi i Gjirokastrës, i komanduar nga Bardhyl Gerveshi. Në ndryshim nga grupi i Bido Kukës, i shpëtuan gjuetisë së ushtrisë dhe të policisë. Por vunë re shumë shpejt mosbesimin që i rrethonte, pavarësisht se regjimi i Enver Hoxhës urrehej nga popullsia. Pasi u kthyen të gjithë në Greqi, bënë një raport të detajuar të situatës.
Kishte lindur një lëvizje antiqeveritare, shqiptarë të ndryshëm ishin arrestuar, torturuar nga sigurimi (policia sekrete e Tiranës) dhe eliminuar, njerëzit tregoheshin të interesuar, por më parë donin të shihnin impenjimin direkt dhe konkret të amerikanëve dhe anglezëve. Në OPC dhe në SIS vlerësuan, se përgjithësisht, nuk kishte shkuar aq keq. Me një stërvitje më të mirë dhe një përgatitje politike më të mirë, ishte e mundur që t’ia dilje mbanë në vendin e vetëm komunist, i cili nuk ishte në kufi me Bashkimin Sovjetik.
Një mision në dukje i lehtë, por i bërë i vështirë nga konkurrenca ndërmjet atyre që kishin pikësynime ndaj Shqipërisë ose një pjesë e tyre, si Greqia dhe Jugosllavia. Ose kërkonin ta bënin një zonë të influencës së drejtpërdrejtë, me Shtetet e Bashkuara që synonin të zinin vendin e Britanisë së Madhe. Në fund, dhe jo e fundit, ishte Italia, pika e mbërritjes së emigracionit shqiptar, me të paktën një komunitet të madh në Sicili, dhe interesa asnjëherë të fshehura ndaj Vendit të Shqiponjave, që kishin çuar në pushtimin pak përpara Luftës së Dytë Botërore. Veç të tjerave, shërbimet sekrete italiane kishin stërvitur agjentë shqiptarë gjatë luftës dhe vazhdonin t’i përdornin edhe më vonë, kryesisht nëse ishin katolikë ose të lidhur me partinë indipendentiste. Për më tepër, Romës nuk i pëlqente shumë që amerikanët dhe anglezët përdornin territorin italian si bazë të operacioneve subversive.
Si rrjedhim mund të orkestroheshin rrjedhje informacionesh për motive nga më të ndryshmet, por “inate” që përfundonin t’i kushtonin jetën personave me qëllim të mirë dhe të gatshëm për sakrifica për çlirimin e vendit të tyre. Rrjedhje informatash që shkonin me hap të njëjtë me lojën e dyfishtë të Filbit, që tashmë ndodhej në zemër të operacionit “Valuable”.
Sa për të dhënë ndonjë shembull, më 14 shtator të vitit 1949 “New Chronichel” e Londrës shkruante: “Vullkani shqiptar është në pikën e shpërthimit”.
Cyrus L. Sulzberger, korrespondent i “New York Times” më parë shkroi se “dobësimi dhe pastaj përmbysja e regjimit komunist ishin një objektiv bazë i Perëndimit”. Më vonë foli për rezistencë antikomuniste dhe rekrutim të bandave të luftëtarëve.
Në fund, më 27 mars të vitit 1950, Sulzberger tregoi për dy grupe agjentësh të zbarkuar në territorin shqiptar, “me qëllim për të organizuar ndërlidhjen me lëvizjen antikomuniste”. Ndërkohë Kim Filbi endte kontakte dhe fitonte simpati. Pasi ishte zbuluar tradhtia e tij, shumë vetë filluan të kujtojnë dehjet e shumta, të paraprira nga bisedat e gjata për operacionet sekrete, me agjentin e dyfishtë gjithmonë të gatshëm të vinte në dispozicion të miqve amerikanë njohuritë e “intelligence” angleze, me kërkesën për reciprocitet. Bile Filbi ndante mendimet me James Mc Cargar, një nga njerëzit e parë të rekrutuar në OPC, zyrë në të cilën analizoheshin operacionet për Shqipërinë dhe bëheshin debrifing-et pasi përfundonte misioni. Pikërisht në këtë zyrë, me Filbin u shprehën shqetësimet e drejta për fundin e grupit të Lepenicës në jug të Vlorës dhe për faktin që operacioni i spastrimit ishte drejtuar direkt nga shefi i shtatmadhorisë së ushtrisë shqiptare. Me gjithë dështimet, përmbysjet, humbjen e njerëzve dhe të materialeve, familje të tëra të shfarosura për raprezalje, misionet e “elfëve” vazhduan deri në fund të vitit 1953.
Filbi tashmë kishte përfunduar nën vëzhgimin e kundërspiunazhit, pasi Guy Burgess dhe Donald Mac Lean, shokët e tij të dehjeve dhe të tradhtive, ishin arratisur në Moskë. Ishte hequr që prej një muaj nga detyra në Washington, kur u vendos që të hidheshin tre grupe me parashutë. Dymbëdhjetë persona gjithsej, në tre zona të ndryshme të Shqipërisë, të konsideruara të “sigurta”.
Nuk arritën as të preknin tokën. Ushtria, policia dhe agjentët e Sigurimit po i prisnin në vend. Ata që nuk u vranë, u gjykuan menjëherë, edhe se procesi nuk pati jehonën e zhurmshme të proceseve të tjera “staliniane”. Jo të gjithë të arrestuarit u dënuan me vdekje. Por askush nuk u pa më gjallë.
Por goditja përfundimtare do të vinte më vonë. Lufta e Koresë impononte që të mos ndaloheshin operacionet subversive. Por askush nuk e kuptonte nivelin e organizimit, diletantizmin dhe sipërfaqësinë me të cilën drejtoheshin. Filbi mund të dëmtonte pak, i përjashtuar nga hallkat vendimmarrëse, por ajo që shërbimet sekrete sovjetike dhe shqiptare kishin mësuar nga robërit, përpara se t’i ekzekutonin, i kishte lejuar që të rindërtonin të gjitha etapat: nga rekrutimi i luftëtarëve, te stërvitja, te teknikat e infiltrimit, te sistemet e transmetimeve dhe kodet përkatëse.
Ndërsa ndodhte gjithë kjo, agjentët e CIA-s menduan se te Hamit Matjani kishin gjetur njeriun e përshtatshëm. Ishte konsideruar një lloj Robin Hudi, i aftë që të futej dhe të dilte nga Shqipëria, të kontaktonte me grupet e rezistencës, të zgjeronte lidhje, të rekrutonte luftëtarë të rinj. Më 28 prill të vitit 1952 Hamit Matjani, Xhelo Tresova, Zenel Shehu, Haxhi Gilja, Halil Branica, Hamit Prençi kapërcyen kufirin ndërmjet Shqipërisë dhe Greqisë në rajonin e Korçës. Branica u sëmur dhe u detyrua të kthehej mbrapsht. Të tjerët mbërritën në zonën e Matit, ku u takuan me grupet antikomuniste të rekrutuara pikërisht nga Matjani. Me ta qëndruan Prençi dhe Shehu, monarkistë të sprovuar dhe anëtarë të Gardës së Mbretit. Të tjerët u kthyen përsëri në Greqi.
Gjatë gjithë verës së vitit 1952, OPC-s nuk iu duk vërtet se merrte njoftime të sakta për progreset e operacioneve subversive në Shqipëri. Hamit Prençi transmetonte rregullisht, kërkonte të hidheshin materiale, të holla, armë, deri edhe një bidon me bojë bezhë. Tregonte pikat e hedhjes dhe ankohej për marrjen e materialeve. Sa keq që kishte mbetur viktimë e një aksidenti: kishte thyer krahun dhe duhej të transmetonte në aparatin Mors me dorën e majtë, pra sinjalet nuk ishin të përkryera. Ngjarja nuk ishte e vogël dhe padyshim bëri që të ngrihen disa pikëpyetje. Por si ta zbuloje nëse ishte pikërisht Prençi që transmetonte apo ndonjë operator tjetër? Mbretëresha Gjeraldinë sugjeroi se si ta zgjidhnin problemin.
“Më kujtohet – ka treguar sovrania e Shqipërisë – se Zenel Shehu më kishte lënë për të ruajtur sendet me vlerë të tij. U thashë amerikanëve që të pyesnin Zenelin se ku i kishte lënë gjërat e tij personale. Duhej të përgjigjej: “të zonjës së shtëpisë” ose “mamasë”. Por amerikanët, nga agjentët në Shqipëri, dëgjuan t’u përgjigjeshin që t’i linin të qetë dhe të mos bënin më pyetje budallaqe. Kaq mjaftoi. I besuan më shumë pyetjeve dhe përgjigjeve të koduara”.
Dhe erdhi shkatërrimi. I pari u hodh me parashutë Branica. Pastaj i erdhi radha Matjanit me Naum Sulën dhe Gani Malushin. Të gjithë u lëshuan në vendet e treguara nga Prençi dhe u kapën. Vetëm në fund të vitit 1953, kur asnjë nga operacionet e planifikuara nuk u konkretizua, dyshimet për transmetimet me radio u bënë më të mëdha. Në prag të vitit të ri erdhi goditja e fundit. Radio Tirana njoftoi se Matjani, shokët e tij dhe miqtë e tyre të rekrutuar në Shqipëri ishin kapur. Procesi i prillit të vitit 1954, përveç dënimeve të shumta me vdekje, zbuloi dhe përmasat e shkatërrimit dhe veçanërisht që për 18 muaj agjentët e Sigurimit, me ndihmën e kolegëve të KGB, kishin përpiluar dhe transmetuar mesazhe mbi të cilat bazoheshin vendimet amerikane.
Një disfatë therëse që lejoi edhe ironinë makabre të Enver Hoxhës në kujtimet e tij:
“Ne i detyruam agjentët e kapur të që lidheshin me radio me qendrat e tyre të spiunazhit në Itali dhe vende të tjera, duke bërë në këtë mënyrë lojën tonë dhe duke i mashtruar me turp padronët e tyre, që kishin dhënë prova se ishin të paaftë dhe miopë. Arritëm deri edhe që t’i bënim të hidhnin gjithçka që u kërkonim agjentëve të kapur në çark. Bandat e kriminelëve të hedhura me parashutë ose të futura nëpërmjet kufirit, sipas mesazheve tona, shkonin si deshët në thertore. Armët dhe materialet e tjera të hedhura ose të sjella prej tyre binin në dorën tonë. Me një fjalë, rrjetet e spiunazhit hidhnin ato që duhej të hidhnin dhe ishim ne që i merrnim. Agjentët e tyre dërgoheshin në gjyq dhe pasi kishin vjellë të gjithë thesin e poshtërsive të tyre, merrnin dënimin e merituar …Kanë qenë truket tona me radio, zgjuarsia, e drejta, vigjilenca revolucionare e popullit shqiptar dhe jo merita e një farë Kim Filbi, siç do dikush të na bëjë të besojmë, që bënë që të dështojnë me turp planet e armiqve të jashtëm”.
Në realitet, veçanërisht amerikanët nuk u dorëzuan kurrë deri në fund për subversionin shqiptar. Dhe veçanërisht, ngritën në këmbë një operacion sedërmadh të një “përgënjeshtrimi të pranueshëm”. Ende sot, megjithëse arkivat janë hapur dhe shumë dokumente janë deklasifikuar, disa hollësi të operacionit “Valuable” mbeten të mbuluara nga sekreti.
Përktheu nga origjinali italisht, Vladimir Bregu
Pohime të një agjenti të CIA-s
Enver Hoxha
Shënime-16 janar 1972
Lexova librin: “Dans le tourbillon de
l’histoire” (“Në vorbullën e historisë”)
të amerikanit C. L. Sulcberger. Janë kujtimet “gazetareske” të këtij njeriu, që hiqet si gazetar, por në fakt është një nga agjentët më të kualifikuar të zbulimit amerikan, CIA-s, e të djallit me të birin. Nëpërmjet këtij libri atë e shikon të hajë e të pijë me të gjithë njerëzit e sferave të larta, të dijë të gjitha të fshehtat dhe t’i besojnë misione diplomatike për t’i kryer.
Në kapitullin për Ballkanin ai zë në gojë Shqipërinë gjatë Luftës së Dytë Botërore, natyrisht me përbuzje, duke thënë se populli shqiptar “di vetëm të çajë dru dhe të shesë lajthi qosheve të rrugëve”. Urrejtja që ushqen për Shqipërinë e bën atë jo vetëm të nënçmojë luftën e popullit tonë, por, duke i ardhur keq që ne erdhëm në fuqi, zbulon intrigat dhe komplotet që kanë kurdisur anglezët, amerikanët dhe miqtë e tyre për të likuiduar “qeverinë e Hoxhës”, siç e quan ai pushtetin e popullit.
Më 1949 Sulcberger vë në gojën e Xhulian Emerit, oficer i misionit anglez te ne në kohën e luftës dhe pas luftës ministër, se “anglezët dhe amerikanët shumë e kanë tjerre deri në verë organizimin e revoltës brenda në Shqipëri”. “Unë jam i mendimit – thotë Emeri, – se me pak flori mund të ngremë viset e Veriut të Shqipërisë kundër Hoxhës, pa u bërë vonë etj.”. Ja si mendonin dhe vepronin atëherë armiqtë tanë. Tash këtë ata e pohojnë me gojën e tyre.
Sulcberger zbulon, po ashtu, se në nëntor të vitit 1949 anglezët hodhën te ne agjentë sabotatorë të përgatitur në Maltë, të cilët ne i kapëm dhe i shfarosëm. Rëndësi ka që këta i pohojnë tash vetë, se gjyqet tona të atyre kohëve çdo gjë e vunë në dukje me prova të padiskutueshme.
Po ashtu, Sulcberger, në këtë libër, vë në dukje trillimet e Titos, Gjilasit e të Dedijerit kundër vendit tonë dhe tregon se si këta u lidhën ca me Anglinë, ca me Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe ka rëndësi se si filloi dhe si mbaroi transformimi i tyre në agjentë.
Tradhtarët titistë Gjilas dhe Dedijer, me trillimet më të poshtra kundër nesh, me gojën e tyre, thonë se paskemi qenë ne, me regjimin tonë “policesk”, që gjoja provokonim jugosllavët, që sovjetikët dhe Stalini të kishin një shkak për të ndërhyrë ushtarakisht në Jugosllavi dhe për të likuiduar Titon. Kjo është një shpifje e ndyrë për të fshehur veprimtarinë armiqësore të tyre kundër Shqipërisë socialiste dhe për të krijuar besimin e plotë tek amerikanët se Jugosllavia e Titos po kërcënohej nga Bashkimi Sovjetik dhe nga Stalini.
Sulcberger në librin e tij pohon se ka qenë një nga amerikanët më në kuotë në qarqet monarko-fashiste greke. Ai hynte e dilte si në shtëpinë e tij te mbreti i Greqisë, te shefi i shtatmadhorisë, te Venizellosi dhe te gjenerali Van Fliti.
Sulcbergerin ngarkoi Titoja, nëpërmjet Gjilasit, që të shkonte te mbreti i Greqisë dhe te shefi i shtatmadhorisë greke e t’u propozonte përfundimin e një pakti Jugosllavi-Greqi-Turqi, që u nënshkrua më vonë .Por rëndësi ka ajo çka shkruan Sulcbergeri në këtë libër për ne dhe që po e kopjoj gati fjalë për fjalë:
“Paris, 28 prill 1953. Sonte në mbrëmje piva një gotë dhe bisedova me mikun tim të vjetër, Panajot Kanellopullosin, ministër i Mbrojtjes i Greqisë. Kur e pyeta si shkonin marrëdhëniet me Jugosllavinë dhe me Turqinë, ja ç’më tha haptazi ai: Në rast lufte nuk do të ketë ofensivë të përbashkët greko-jugosllave kundër Shqipërisë. Shpresohet që, brenda dy deri nëntë muajve që vijnë, do të arrihet të kryhet një grusht shteti, me anën e të cilit do të çlirohet Shqipëria nga Hoxha dhe nga sovjetikët. Në qoftë se do të jetë e nevojshme, trupat amerikane do të mbajnë qetësinë pas grushtit të shtetit. Grekët pranuan që të mos merren me çështjen dhe lajmëruan, gjithashtu, pak a shumë me terma jo aq të qartë, jugosllavët …
Megjithatë, në rast se grushti i shtetit nuk përfundon me sukses, me aprovimin e admiralit Karni, u vendos që nuk do të jetë e nevojshme të pushtohet Shqipëria. Kështu divizionet greke dhe jugosllave, që ishin vendosur të sulmonin Shqipërinë dhe të pushtonin vendin, lirohen për të kaluar në veri dhe në lindje”.
Kështu shkruan shkurtimisht ky agjent i regjur amerikan. Sigurisht komplotet e mëdha dhe të rrezikshme të amerikano-anglezëve janë të shumta. Ata nuk guxojnë t’i zbulojnë, por historianët e vendit tonë me fakte dhe me dokumente, i kanë nxjerrë në dritë dhe do të vazhdojnë të shkruajnë për to dhe t’i demaskojnë.
Marrë nga libri “Gjithmonë vigjilencë”, vol. 2, fq. 184 – 186./BW/