Autorja e ka gjetur mjaft mirë titullin e botimit të saj teksa e ka quajtur: “Një verë pa burra”. Kurse botimet “Pegi”, në vazhdën e sjelljes në shqip të autorëve të njohur, kanë menduar se autorja Siri Hustveld i përshtatet fizionomisë moderne, që kjo Shtëpi botuese po mban në letrat shqipe me titujt e përzgjedhur. Do të ishte e tepruar të thoshim se ky libër është një himn për femrën, por që është një sfidë e gjinisë femërore, këtë nuk e mëdysh. Mund të mëdyshet vetëm dikush që e merr si libër të lehtë me histori sentimentale. Libri ka në qendër një personazh dhe rreth saj janë kategori të ndryshme femrash. Që nga ato që kanë fare përballë vdekjen (janë të moshuara), tek një grup të rejash që po futen në jetë dhe në mes të gjithë këtij qerthulli struktural është vetë ajo, personazhi kryesor.

Shpërpjesëtimi i moshës së personazheve të ndryshme teknikisht i jep të drejtë autores që të projektojë idenë e vet. Femra dhe sfidat e saj: të moshës, shpirtit, mendimit. Femra, ashtu si mashkulli, ka nevojat e veta dhe metamorfozat që sjell kalimi i moshës nuk duhet të përcillen si tragjedi. Ato janë. Ato ndodhin. Mia, personazhi kryesor i veprës, vjen pas një pauze me të shoqin. Mund të merret edhe si ndarje, por që nuk përjetohet si tragjedi, sesa një humbje. Në fakt, autorja këtë pauzë na bën ta perceptojmë si ndarje. Në një apartament tashmë ku qëndrojnë edhe shoqet e t’ëmës, që janë pa burra prej kohësh, ajo shikon jetën e saj të re, por edhe periudha të ndryshme të saj. Mrekullia e këtij libri është mungesa e zbukurimit dhe shkrimi i hapur për gjithçka. Në libër, personazhi që mediton, që rrëfen dhe që na përcjell në vetën e parë është e bindur për të 55 vitet që ka mbi kurrizin e saj. Një jetë e tërë, por asnjëherë e menduar, se është e çuar keq. Ndërsa në fillimet e saj është e trishtuar për atë që i ka ndodhur doradorës kupton se në atë qerthull femëror po mëson shumë.

Dhe, nga kjo botë, ke se çfarë të mësosh. Më së pari femrat, por nga ana tjetër edhe çdo individ që do të dëshironte të shikonte ndryshe jetën e vet. Në këtë përsiatje të autores, Mia ka mundësi që dora-dorës të modifikojë vetveten e saj dhe pak nga pak dhe mjedisin përreth e saj, në një rrethinë që të themi është larg metropolit. Por jo shumë. Është mjedisi që do t’i rrëfejë udhën e vërtetë dhe të gjithë jetën në një retro që ajo e bën me narracionin e saj të brendshëm. Struktura e veprës është shumë interesante dhe shpesh ndërthuret narracioni me kujtimet por edhe me citime të autorëve shumë klasikë. Ndoshta edhe këtë s’duhet të harrojmë. Në vepër ke gati një kurs të së shkruarit gratis, që autorja e blaton përmes personazhit të saj; ke qasjen me shkrimtarë të mëdhenj, por jo thjesht nga fushëpamja e autores por nga këndvështrimi më i mirë bashkëkohor i letërsisë; dhe mbi të gjitha një libër të shkruar mirë. Nuk e dimë nëse libri është përkthyer apo shqipëruar. Botuesja e ka kthyer si normë të saj që në kopertinë të vendosë emrat e përkthyesve të saj. Fillimisht sipas saj, ka qenë kërkesë e përkthyesve dhe insistim i tyre! Në rastin e Ëngjëllushe Shqarrit, që në kopertinë thuhet se ka shqipëruar e brenda përkthyer nuk e dimë nëse vërtetë e ka përkthyer apo shqipëruar.

Gjithsesi, transmeton BW, duket që romani është i ardhur në mënyrë korrekte, prej përgjegjësisë që znj, Shqarri ia njeh shpesh vetes. Ndoshta shqipërimi ka qenë i nevojshëm për shkak të vështirësisë që përcjell një autore e tillë kaq interesante si Hustveld, që tashmë njeh veprat e saj të përkthyer në gati 30 gjuhë. Analiza e përkthimit tek ne është luks, ende që të bëhet. Libri për publikun tonë ruan edhe kultivon edhe një nga vlerat e tij pasi të njeh me një letërsi jo vetëm të mirëfilli bashkëkohore por edhe autorë të tillë, që meritojnë review nga organe të njohura ndërkombëtare. Por. Le të kthehemi te vepra jonë. Autorja duket se i ka vënë vetes si qëllim të shkojë në kulmin e shqyrtimit të identitetit. Me anë të shtjellës që e bën te personazhi i saj, Mia, autorja na tregon jo vetëm pjekurinë artistike por edhe një gjetje të mirë artistike. Interesante janë paragrafët e Austen herë pas here:”…Nuk besoj të kem hapur një libër gjatë të gjithë jetës time ku të mos kem gjetur diçka në lidhje me pabesinë e grave. Këngët dhe proverbat, të gjitha bëjnë fjalë për mendjelehtësinë e grave.

Por ju mund të thoni se të gjitha këto janë shkruar nga burrat”. Dhe vazhdon, po me gojën e të njëjtës autore. “Ndoshta do ta them po, po, ju lutem të mos u referohemi librave. Burrat kanë pasur të gjitha shanset e mundshme krahasuar me ne për të rrëfyer historitë e tyre. Ata kanë pasur shumë më tepër se ne për t’u arsimuar; pena ka qenë në duart e tyre. Nuk do t’ju lejoj që të përdorni librat për të provuar diçka”…Shkrimi i kësaj gruaje, thotë autorja jonë, kishte të njëjtën saktësi dhe qartësi si edhe proza e saj. Por ne e lëmë shtjellën këtu. Identiteti që kërkon autorja është një rrugë që e përshkon shumë mirë dhe kushdo mund ta ndjekë qetazi në këtë roman të shkruar aq mirë. Grafikisht ka diçka që nuk shkon tek libri dhe të jep përshtypjen e një malli të lirë, gjë që nuk është i vërtetë në shtjellimin vet.Përzgjedhja e “Pegit” me këtë libër është e këndshme dhe e dëshirueshme për të gjithë, por edhe një urë për të njohur një autore interesante.

Pas një pune disa vjeçare historiani Arben Llalla boton të dhëna për demografinë e fshatrave shqiptarë në Greqinë e Veriut. Të dhënat fillojnë që në vitin 1913, kur dhe filloj shpërngulja e shqiptarëve që jetonin në Greqinë e sotme. Fillimisht kanë qenë rreth 90 vendbanime ku jetonin shqiptarët me etnitë e tjera.

Sipas studiuesit Llalla, në një intervistë për “Shekullin” në vitin 1913 në Greqinë e Veriut flitej gjuha shqipe në 59 vendbanime, kurse sot pas 100 vitesh gjuha shqipe flitet në 42 fshatra. Libri “Demografin e Viseve Shqiptare në Greqinë e Veriut” (Maqedoninë greke dhe Trakia greke) flet dhe për ndikimin e luftërave Ballkanike dhe më pas atyre Botërore në këto zona Llalla thotë se: “popullsia shqiptare në Greqinë e Veriut u gjend përballë shumë zjarreve dhe pjesa më e madhe u detyrua të emigrojë me dhunë për në Turqi, një pjesë e vogël në Shqipëri dhe ata që mundën të paguanin shuma në të holla ushtarëve grek mbetën brenda territorit të shtetit grek, derisa dalëngadalë filluan të asimiloheshin ndër vite”. Një pjesë të këtyre qyteteve dhe fshatrave Llalla i ka vizituar gjatë viteve 1991-‘04, kur ka jetuar në Greqi.

Ai ka takuar dhe grekë me origjinë shqiptare të cilët ende flisnin shqip. “Jam takuar në Konicë me stërnipin e Çeçiz Topullit më vitet 1991, 1992, 1997, 1998, quhej Ibrahim, ishte shtetas grek dhe kishte një kafene në qendër të Konicës, për fat të keq këto ditë dëgjova nga një gazetar se kishte vdekur”.

Por cili është qëllimi i autorit që për disa vjet ka punuar me këtë libër? “Qëllimi im kryesor në këtë libër është të nxjerr nga pluhuri i harresës disa fakte, disa të dhëna që na bëjnë të mësojmë ku kanë jetuar dhe jetojnë njerëzit që në venat e tyre kanë gjak shqiptari, po ç’ka se për interesa ekonomike dhe nga presionet e ndryshme janë deklaruar prej shumë vitesh qytetar të një kombësie tjetër. E ardhmja nuk e dimë se çfarë befasish na ofron…”.

Ky është libri i parë në shqip ku lexuesit mund të njihet me demografinë e fshatrave shqiptarë në Maqedoninë e Egjeut dhe Trakinë greke. Burimet kryesore që Llalla ka përdorur kanë qenë librat Etnografik të studiuesve francez, gjerman, serb, bullgarë dhe grek si Ami Boues, Adolphe Joanne, Emile Isambert, Guilaume Lejean, J. Lewis Farley, Joannoy N. Kallostipi, Kleanthis Nikolaidhis, Aleksandros Dagas, Nikolaos Th. Shina, Dhimitri Lithoksou, Athanasios Halkopulos, Spiridon Gopsheviç, Borivoje Millojeviç, Vasili Kënçov, Dimitar Mishev – Brancoff etj.

Si lindi libri “Demografia e Viseve Shqiptare në Greqinë e Veriut” (Maqedoninë greke dhe Trakia greke)?
Para disa vitesh kam botuar disa studime rreth fshatrave shqiptarë në Janinë, More-Pelomponezi, Follirin, Kostur dhe Tiqeri, por disa historian me tituj prof.dr të cilët bëjnë histori nga zyrat politike dhe kamerat televizive filluan ti kopjonin studimet e mia pa më cituar, pati edhe nga ata që bënin copi dhe paste. Kështu, mendova të filloj mbledhjen e materialeve për botimin e librit. Deri tani për fat të keq nuk ka asnjë libër për demografinë e viseve shqiptare në Ballkan, prandaj kemi edhe mungesa të informacioneve sepse shpeshherë studiuesit që janë marrë me këto studime i paraqesin shqiptarët si turq, bullgar, serb dhe grek.

Sa ka qenë numri i vendbanimeve shqiptare në të cilat flitej shqip?
Në libër unë flas vetëm për vendbanimet shqiptare në Greqinë e Veriut e njohur ndryshe Maqedonia e Egjeut dhe Trakia greke. Në Greqinë e Veriut flitej gjuha shqipe në 59 vendbanime, të cilat 22 ishin në prefekturën e Kosturit, 23 në prefekturën e Follorinës, 5 në prefekturën e Dhramës, 3 në Ksanthi etj. Ka nga ata studiues shqiptarë që japin deklarata se ka pasur 60 apo 100 fshatra, por nuk japin të dhëna vetëm flasin kot. Mendoj që mbi pasionin edhe emocionet duhet thënë e vërteta shkencore ashtu siç ka qenë. Jam munduar të jem sa më objektiv për të thënë dhe mbrojtur të vërtetën e këtyre fshatrave dhe banorëve të tyre, atë të vërtetë që të gjithë ne dëshirojmë ta dëgjojmë, ta shohim e ta prekim, por e vërteta rrallë herë pranohet ashtu siç është sepse ajo mund të na duket e hidhur dhe të kundërshtojë interesat tona të ngushta kalimtare. Prefektura e Kosturit deri në vitin 1920 njihej si Shqipëri, të paktën nga kartolinat e kohës që janë botuar në Francë dhe shitur në Europë, ku qytetin e Kosturit e përcaktonin si Shqipëri.

Vazhdon të flitet ende në shqip në këto vendbanime?
Sot, pas 100 vitesh, pra më 2013 në Greqinë e Veriut gjuha shqipe flitet në 42 fshatra, prej të cilat 7 ndodhen në prefekturën e Follorinës, 19 ndodhen në prefekturën e Evros, 3 në Selanik, 5 në Serres, 4 në Ksanthi, etj. Kur them flitet gjuha shqipe ende, kam parasysh të vërtetuar në bazë të shkencës, deklaratave të tyre dhe medieve greke. Pra, unë si mbështetës kam shfrytëzuar më shumë burimet greke duke ua mbyllur gojën replikave të tyre që mund të kemi për këtë libër. Kurse në tërë Greqinë gjuha shqipe duhet të flitet në rreth 1.5 milion njerëz dhe rreth 4 milion grek kanë origjinë të pastër shqiptare. Për këto ekzistojnë materiale me bollëk nëpër arkivat greke.

Fotografit që përdorni në libër, çfarë tregojnë konkretisht?
Fotot janë nga jeta e shqiptarëve në, Follorinë, Kostur, Negovan-Flamburo, Bellkambe- Dhrosopigi, Selanik si për shembull shtëpinë e figurës së shquar, Hasan Prishtinës. Këto ndërtesa janë ende pasuri shtetërore në Greqi, por që i përkasin shtetit shqiptar. Ka foto nga dekorimi i Esat Pash Toptanit më gusht 1917 në Selanik nga gjenerali francez Serraiti si dhe pritja madhështore që ju bë Toptanit më 1916, po në Selanik. Ka një foto të pllakatës së kishës Shën Athanasi në Kostur ku janë shënuar emrat e Teodor dhe Stojë Muzakës. Janë edhe disa fotografi interesante të vitit 1923 nga shkëmbimi i popullsisë myslimane nga Greqia për në Turqi, ku shihen njerëz duke vajtuar sepse me dhunë braktisin shtëpitë e tyre, pasuritë e çdo gjë të çmuar dhe nisen në drejtim të paditur se çfarë jete i pret. Kam përdorur gjithashtu dhe foto të refugjatëve të ardhur nga Rusia, Kaukazi dhe Azia e Vogël të cilët u vendosën në shtëpitë dhe tokat e myslimanëve turq, shqiptarë, pomak etj.

Besimi fetar i banorëve ka qenë mysliman, por sa ka ndryshuar me kohën?
Greqia u pastrua pothuajse nga elementi shqiptar mysliman 100%, ka rreth 150 mijë mysliman turq dhe pomak. Sot në fshatrat ku flitet gjuha shqipe banorët i përkasin besimit ortodoks.

Po përsa i përket personave që ke takuar personalisht në Greqi gjatë viteve 1991-’04, në Greqi, Vazhdojnë ti ruajnë ende traditat?
Jam takuar në Konicë me stërnipin e Çeçiz Topullit më 1991, 1992, 1997, 1998, quhej Ibrahim, ishte shtetas grek dhe kishte një kafene në qendër të Konicës, për fat të keq këto ditë dëgjova nga një gazetar i njohur që kishte vdekur. Kam miqësi me shqiptarët ortodoks të Prefekturës së Evros, një ndër ta Kosta Kazaqi, i cili më ka ndihmuar shumë në studimet e mia, me një kushërirë të Fan Nolit, Maria Kutulidhi e cila jetonte në Selanik dhe jemi takuar me dhjetëra herë. Më kanë ndihmuar edhe nipi i Avni Rustemit, djali i motrës së tij, i cili jetonte në Selanik dhe quhej Gjeorgjio. Pa folur për të ndierin Aristidh Kola, i cili më besoj para se të vdiste një arkiv me libra dhe revista nga jeta e arvanitasve. Më kanë ndihmuar edhe studiues grek të cilët e duan realitetin dhe të vërtetën. Dhe shumë të tjerë që për arsye të njohura nuk dua tua përmend emrin se mos dëmtohen…

Ndikimi i Luftërave Ballkanike dhe Botërore në asimilim
Gjatë luftërave Ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore popullsia shqiptare në Greqinë e Veriut u gjend përballë shumë zjarreve dhe pjesa më e madhe u detyrua të emigrojë me dhunë për në Turqi, një pjesë e vogël në Shqipëri dhe ata që mundët të paguanin shuma në të holla ushtarëve grek për të ndenjur brenda territorit të shtetit grek dhe pse me kalimin e viteve do të asimiloheshin dalëngadalë. Shqiptarët gjatë periudhës së Perandorisë Osmane u dëmtuan më shumë nga të gjithë edhe pse ata përqafuan në masë të madhe islamin. Në dukje shqiptarët gëzonin privilegje në Perandorinë Osmane në krahasim me popujt e tjerë si grekët, serbët, bullgarët, armenët etj., por në të vërtetë, shqiptarëve, nuk iu lejua pavarësimi i kishës ortodokse, nuk iu lejua hapja e shkollave në gjuhën shqipe, etj. Shqiptarët ishin të fundit që nga Perandoria Osmane iu lejua të themelonin shtetin e tyre të pavarur dhe kjo falë përkrahjes së shteteve si SHBAja, Italia dhe mbretërisë Austro-Hungareze. Turqia për interesat e saj gjithnjë lidhi marrëveshje zyrtare me Greqinë, Serbinë, Bullgarinë dhe Rusinë në dëm të interesave dhe tokave shqiptare. Nga viti 1912-1924, në shtëpitë e shqiptarëve, turqve, myslimanëve të tjerë dhe bullgarëve të përzënë nga Greqia u vendosën refugjatë të ardhur nga Azia e Vogël. Këta refugjatë shteti grek qëllimisht i vendosi në zonat e banuara në shumicë jogreke si në Atikë-Beoti ku banojnë arvanitasit, në zonën e Maqedonisë ku banonin shqiptarë, bullgarë, turq, hebrenj dhe në Trakia, me qëllim që me kalimin viteve të bëheshin ndryshimet gjuhësore dhe kulturore, pra atje ku grekët ishin pakicë me ardhjen e refugjatëve do bëheshin shumicë. Sipas statistikave numri i refugjatëve të ardhur në tërë Greqinë pas vitit 1912, ishte 1.221.849 njerëz, rreth 20% të popullsisë së atëhershme që jetonte në Greqi. Nga këta refugjatë 638.253 prej tyre u vendosën në Maqedoninë e Egjeut. Kjo shifër përbënte 45% të popullsisë së përgjithshme në këtë krahinë. Nga ana antropologjike, gjuhësore dhe veshja tradicionale refugjatët e ardhur nuk kanë lidhje me qytetërimin antik grek dhe me luftëtarët që themeluan Greqinë Moderne të 1821. Ata më shumë ndihen në zakone si turq dhe sllavë aziatik se sa grek, trashëgimtarë të Sofokliut, Aristotelit, Herodotit, Kolokotronit, Boçarit, Karaiskaqit, Kunduriotit, Pangallos, etj. Këtë shqetësim, për dallimin e racave brenda vetë popullit grek e ka shprehur edhe shkrimtari dhe poeti grek Niko Dhimu në 23 qershor 2009, në gazetën NY TIMES.