Shkrimtari Ramiz Gjini, në një bisedë mbi letërsinë, romanin e tij të fundit “Pëllumbat e rrugës” dhe jetën tjetër në Nju Jork
Ramiz Gjini (1) “Imagjinata është më e rëndësishme se njohja”, do të shprehej Ajnshtajni. Njerëzimi ka ecur përpara në sajë të imagjinatës. Ramiz Gjini, tregimtar, autor i disa romaneve, mendon se nëse shkrimtari i qëndron besnik një historie reale është i marrë peng nga ajo histori. E gjithë letërsia e tij përshkruhet nga imagjinata … Vetëm pak kohë më parë ka dalë në treg romani i tij më i ri, “Pëllumbat e rrugës”, i cili përmbyll triptikun që nis me romanin “Rrëketë” dhe vazhdon me “Bibollasit”, i cili fitoi çmim të parë si romani më i mirë për vitin 2010.
Jeni shprehur që tregimi është atdheu juaj. Çfarë ndodh me ju kur uleni të shkruani një tregim?
Ramiz Gjini (2)Asgjë e jashtëzakonshme nuk ndodh. Para se të ulem të shkruaj, sidomos tregim, e kam të qartë çfarë dua të them. Çdo shkrimtar duhet ta ketë lëndën letrare brenda vetes para se të ulet të shkruajë. Të shkruash një tregim nuk kërkon ndonjë angazhim të madh. Me romanin është ndryshe. Nuk mund ta ndërtosh atë për një ditë. Duhet ta punosh pjesë-pjesë duke u kujdesur që këto pjesë t’i shërbejnë njëra-tjetrës. Në tregim duhet një bërthamëz e zjarrtë e aksionit, ku të jenë të dukshëm të gjitha elementet e lëndës së një historie të shkurtër: aksioni, konflikti, veprimi dhe ngjarja. Tregimi është si filmi, kanë më tepër rëndësi detajet, prandaj leximi i një tregimi është më i vështirë se leximi i një romani. Tregimtari ka një orientim të qartë dhe të shpejtë. Ai është indiferent karshi filozofisë dhe moralit dhe kurrë nuk ndalet në gjërat e dorës së dytë. Me fuqinë e vet, tregimi mund të tejkalojë edhe romanet e shkruara mirë, sepse ka, si të thuash, një llamburitje të shpejtë dhe të fortë, që lë gjurmë të pashlyeshme në kujtesën e lexuesit.
Po a nuk duhen të njëjtat elemente edhe për të shkruar një roman?
Dakord. Duhen. Por gjatë shkrimit të një romani koha rrjedh me nge. Krijuesi duhet të marrë në konsideratë një mori gjërash, ku futen: tema, karakteret, koha në të cilën zhvillohen ngjarjet, motivet që nxisin veprimin e shumë të tjera. Është si zanati i karpentierit që ndërton një shtëpi. Ai nuk e ndërton shtëpinë për një ditë. Duhet filluar nga themeli, pastaj hap pas hapi nisin punët e tjera. Edhe me romanin shpaloset një situatë, krijohen karaktere të planit të parë e të dytë. Këto karaktere, në roman kanë kohë, ta zëmë, edhe të ndryshojnë gjatë zhvillimit të ngjarjeve. Sepse në roman nuk kemi vetëm një ngjarje si në tregimin ku personazhi, ka jetë të shkurtër. Mund të kemi një mori ngjarjesh të mëdha dhe të vogla. Edgar Allan Poe shprehet se tregimi duhet të ketë strukturë të ngjeshur, e cila është e lidhur ngushtë me një parim themelor estetik: me sugjestivitetin ose nëntekstin. Në tregim është më mirë të mos thuhen shumë gjëra. Tregimi e ka gjithmonë një fjalë, që autori e hesht, e fsheh ndërmjet rreshtave.
Ju thatë që në një tregim personazhi ose personazhet kanë jetë të shkurtër. A nuk është e mundur që personazheve të një tregimi t’u japësh jetë më të gjatë për të shkruar një roman?
Zgjedhja është bërë para se të ulem të shkruaj. Sepse tregimtari shkruan si një njeri që nuk ka shumë kohë. Në tregim ka më shumë rëndësi simbolika; autori duhet më tepër të fshijë sesa të shtojë. Tregimi është vetëm një frymë si proces, ashtu siç është poezia. Në tregim gjithçka është në funksion të qëllimit themelor. Çehovi, një nga tregimtarët më të mirë, kishte një parim: gjithçka që nuk ka të bëjë drejtpërsëdrejti me tregimin, duhet hedhur poshtë pa mëshirë. Madje, ai mori si shembull pushkën, për të cilën thotë se nëse e përmend në fillim të tregimit, më vonë patjetër duhet të kërcasë. Stilistët e mëdhenj i hasim më tepër mes tregimtarëve sesa mes romancierëve. Në tregim fjalët përdoren me kujdes, janë precize. Kompozimi i një tregimi është gjëja më e rëndësishme. Tregimtari është një portretizues i njerëzve, një krijues i mirë i detajit; kurse romani është një ndërmarrje e madhe, mund të portretizojë një kohë të tërë.
Sipas jush, cilët janë tregimtarët më tipikë në letërsinë botërore?
Ka shumë të tillë, por mund të përmend Mopasanin, Pirandelon, Merime, Hemingueji, Kalvinon, O’Henri, Çapeku, Anderseni, Çehovi, Dorothy Parker, Singer etj.
Anne Beattie thotë për tregimin, që është si të futesh në një tunel pa dritë … Mund të jetë kështu?
Shkrimtarë të ndryshëm, gjatë procesit të shkrimit përjetojnë ndjesi të ndryshme. Krijimi i një tregimi nuk është një shkencë ekzakte. Është dhe duhet të jetë imagjinatë. Dhe nuk ka imagjinatë pa dritë. Varet në çfarë konteksti e ka pasur.
Nga moria e librave që kemi lexuar, ka gjithmonë një personazh që na vjen në mendje. Për ju cili është ky personazh?
Kam shumë që më vijnë në mendje, por mund të përmend Zhan Valzhanin te “Të mjerët” e Viktor Hygoit, një personazh me karakter të fortë si shkëmbi dhe një shpirt i madh njeriu.
Cilin personazh letrar do të donit ta ndihmonit?
Nuk kam ndonjë personazh letrar që do të doja ta ndihmoja, por kam shumë të tillë që më kanë ndihmuar mua të kuptoj botën njerëzore me dritëhijet e saj.
A do të donit të jetonit jetën e ndonjërit prej tyre?
Si njeri, unë dua të jetoj vetëm jetën time; si krijues, do të doja t’u jepja jetë shumë personazheve, që i ruaj brenda tregimeve të mia të pashkruara ende.
Si i keni raportet me personazhet e tregimeve tuaja?
Pyetje e veçantë kjo … Me personazhet e tregimeve të mi kam raporte të këqija. Janë shumë mosmirënjohës. Para se t’u jepja jetë, nuk i njihte askush. Tani, me demek, janë tipa më vete. Shesin mend lart e poshtë para lexuesve, krekosen pse do të jetojnë më gjatë se unë. Por tani nuk kam çfarë t’u bëj, nuk janë më në dorën time …
Personazhet tuaj janë imagjinare apo reale?
Personazhet e mia janë të gjitha reale, edhe pse janë pjellë e imagjinatës sime. Sepse, nëse një shkrimtar u jep jetë, ata janë realë. Po ju tregoj një ndodhi shumë interesante: Një herë më ka telefonuar dikush, që nuk e kisha takuar kurrë. U ankua me të qeshur se e kisha bërë personazh te romani “Bibollasit”. I kishte ngelë hatri se i kisha mveshur edhe një ves që ai, në fakt, nuk e kishte. U takuam në një kafe të Tiranës, folëm, qeshëm dhe u bëmë miq. Për etikë nuk mund t’ia përmend emrin.
A nuk ka në lëndën letrare të shumë shkrimtarëve histori që kanë ndodhur në të vërtetë …?
Është e vërtetë që ka. Por shkrimtarët e mëdhenj kanë shkruar me imagjinatë. Imagjinata është më e rëndësishme se njohja, ka thënë Ajnshtajni. Njerëzimi ka ecur përpara në sajë të imagjinatës. Nëse i qëndron besnik një historie reale, në një farë mënyre, je një i marrë peng nga ajo histori. Ti do ta shkruash përpikërish ashtu siç ka ndodhur në të vërtetë. Në një rast të tillë imagjinata burgoset, mbyllet me shtatë dryna. Pra, je i kufizuar për të bërë zbulime të reja gjatë procesit të të shkruarit, zbulime që kërkojnë imagjinatë. Jo çdo gjë që ndodh në jetë është art, sado mirë ta shkruash atë. Unë vetë krijoj me imagjinatë. Puna është, që historia e trilluar të jetë sa më e besueshme. Nga kjo varet edhe suksesi i një shkrimtari.
A jeni besimtar?
Po. Besoj në një Zot, si dhe në gjërat që i shikoj dhe i prek. Por nuk më pëlqejnë institucionet fetare, që përpiqen ta bëjnë njeriun një Kuran apo Bibël shëtitëse me dy këmbë. Pastaj, ndasitë fetare i kanë sjellë njerëzimit një çrregullim të madh. Dhe paradoksi qëndron, sepse e kanë bërë këtë në emër të një rregulli e morali mijëra vjeçar, kur njerëzimi nuk kishte fare njohuri karshi fenomeneve. Edhe luftërat më të tmerrshme që kanë sjellë male me kufoma, kanë qenë ato fetare. Beso në çfarë të duash, madje edhe në një gur, sepse është një çështje krejt personale, por mos e kap gurin t’i biesh tjetrit. Nëse Zoti vërtet ekziston, kushedi sa neveri duhet të ndiejë nga krijesa e tij, sidomos nga këta hoxhallarët tanë që çirren, bërtasin e qajnë në emër të tij. Kur shikon çfarë ka ndodhur e vazhdon të ndodhë në botë, ka shumë mundësi të na ketë braktisur …
Le të flasim pak për romanin tuaj të ri “Pëllumbat e rrugës”. Si ndodh procesi i kalimit nga një formë shkrimi e gjinisë së tregimit, në një tjetër formë, siç është gjinia e romanit?
“Pëllumbat e rrugës” është libri përmbyllës i një triptiku, që nis me romanin “Rrëketë” dhe vazhdon me “Bibollasit”, që fitoi çmim të parë si romani më i mirë për vitin 2010. Pra, është pjesa e tretë e një romani grotesk. Një rrëfim mbi realitetin karnavalesk të shoqërisë shqiptare. Këto tri romane janë shkruar në një segment kohor prej dhjetë vjetësh. Por unë nuk kam kaluar nga forma e rrëfimit të prozës së shkurtër në formën e rrëfimit të prozës së gjatë. Romani “Rrëketë” është botuar në vitin 2004, pasi kisha botuar më parë tri vëllime me tregime: “Dush varrezash”, “Këpucët e të tjerëve mbi trotuar” dhe “Atdheu prej bore”, që u përkthye dhe u botua edhe në Rumani. Pas romanit “Rrëketë”, unë kam botuar sërish dy vëllime me tregime: “Mendjet e njerëzve” dhe “Rrëfime në hije”. Pastaj në 2010-n, është botuar romani “Bibollasit”. Dhe tani së fundi “Pëllumbat e rrugës”. Pra, siç shihet, nuk e kam braktisur prozën e shkurtër për t’i hyrë prozës së gjatë. Megjithatë, unë jam tregimtar, sepse edhe romanet e mia nuk kanë strukturë klasike. Aty gjenden një varg i madh episodesh, që janë tregime më vete, por të lidhura së bashku në mënyrë organike.
A ka bërë efekt në krijimtarinë tuaj jeta juaj në Nju Jork?
Mendoj se përballja me realet e një kulture tjetër, ndikon dukshëm në plotësimin e një krijuesi. Një gjuhë e dytë, siç është anglishtja, të jep mundësi për një informacion më të madh në fushën e letrave. Megjithatë, bota e njeriut është e njëllojtë, pavarësisht në ç’vend dhe ç’kohë ka jetuar ai. Ndjenjat dhe emocionet që përjetojnë njerëzit janë universale. Ato kurrë nuk ndryshojnë. Edhe para mijëra vjetësh, njerëzit e çfarëdo race kanë pas ndier njësoj siç ndiejnë njerëzit sot. Pasionet, urrejtja, dashuria, frika, xhelozia, kanë mbetur njëlloj si para mijëra vjetësh.
E rëndësishme është që shkrimtari t’i motivojë karakteret sipas rrethanave dhe kohës në të cilën jetojnë ata. Pastaj motivimi varet nga filozofia dhe kultura e vendit që i përkasin. Unë kam disa tregime, motivet e të cilave janë marrë nga jeta e përditshme amerikane.
Çfarë është për ju një shkrimtar?
Një shkrimtar është, pa asnjë përjashtim, një njeri si të gjithë të tjerët. Shkrimtarët dhe artistët në përgjithësi nuk janë supermenë. Dhe nuk ka tek ata asgjë hyjnore. Madje ka mes shkrimtarëve dhe artistëve edhe veselinj të pandreqshëm. Ka horra, mëkatarë, pijanecë, servilë të pushtetit, mendjemëdhenj, qejflinj femrash, smirëxhinj, kopjacë … Pra, edhe tek ata gjenden vese. Një njeri që shkruan një histori të madhe, që bën një pikturë të arrirë apo një poezi të mrekullueshme, i bën ato pikërisht pse është i vëmendshëm për të parë, kuptuar e pasqyruar realitetin në një formë të zgjuar e të veçantë, jo se ka rënë nga qielli. Ky është shkrimtari dhe artisti. Në botë shkruhen miliona romane që pëlqehen shumë dhe autorët e tyre nuk janë njerëz të mëdhenj, janë thjesht shkrimtarë që e jetojnë jetën si të gjithë të tjerët, në mënyrë shumë të zakonshme.
Po letërsia, çfarë është për ju?
Letërsia është një materie që flet. Letërsia nuk është vetëm të shkruash. Letërsia është të tregosh çfarë mendon dhe të arrish ta prekësh lexuesin ashtu siç dëshiron ti.