Libri i ri “Ferri i çarë”, burgologjia për Qafë-Barin, është një rrëfim tronditës i shkrimtarit Visar Zhiti, një retrospektivë e përjetimeve të tij personale, por dhe të miqve, kolegëve, të gjithë bashkëvuajtës njëri pas tjetrit, në burgjet e komunizmit.
Një ferr dantesk, që tregohet në 9 kapitujt e këtij romani, duke kaluar njëra pas tjetrës 555 faqe libri. Në këtë pjesë të shkëputur nga libri i Visar Zhitit ai rrëfen bisedën me artistin e humorit Gjosho Vasija, edhe ai një i dënuar si dhe Zhiti në atë burg. Përmes aktorit të humorit, që i shkoi gjithë jeta internimeve për shkak të babait të vrarë e vëllait të vdekur nga torturat, shkrimtari Zhiti sjell një episod biblik në libër. Një natë krishtlindjesh në Progonat, në Grykën e Bënçit, ku ishin internuar disa shkodranë. Befas një muzikë krishtlindjesh dëgjohet. Kishte qenë Gaspër Çurçia që me trombën e tij u kishte sjelle aromë krishtlindjesh miqve të tij të internuar. Pak kohë më vonë vjen lajmi së muzikantin Gaspër Çurçia, e kanë pushkatuar…Por Zhiti sjell dhe momentet e fundit të dy të burgosurve Sokol Sokoli dhe Tom Ndoja, që u akuzuan si nismëtarët e revoltës që ndodhi në burgun e Qafë-Barti dhe momentin e pushkatimit si dhe vuajtjet e djalit të ri Sherif Merdani, që i çonte çdo ditë nënës në burg vëllanë foshnjë për ta ushqyer me gji. Një rrëfim tronditës për një kohë të kaluar, por që nuk duhet harruar.
Visar Zhiti: Rrëfimi për “vizitën” e fshehtë të Gaspër Çurçias në Grykën e Bënçit
Kisha muzikë të vdekur brenda vetes, por se si po ngjallej, frynte. Si era në një grykë… Ishin Krishtlindjet, po më tregonte Gjosho Vasija, miku i tim eti, aktor komik dhe ai… – Si mundnin?…
E dëgjoja me dhembje, qeshja i trishtuar. Ai, gjithë jetën internimeve, me baba të vrarë, im atë me vëlla të vdekur gjatë torturave, edhe ai i torturuar në burg, por si doli gjallë? Apo që të lindja unë?…
Ishin Kshnellat në internim, përsëriste Gjosho Vasija, në Progonat, në Grykën e Bënçit. Punonim me trungjet, i hidhnim në lumë, nga 100 shtylla për brigadë. I ndiqnim nëpër shkambinj, ku ngecnin, i shtyjshim, binim në ujë dhe vetë, vriteshim. Na kthyne me qëllim ma vonë se herët e tjera nga puna, qe ba terr i madh. Tepelenë. Sa fryn nj’atje! Flejshim poshtë kështjellës, ku kishte ken dhe Bajroni, në fushë, rrethue me tela me gjema, në çadra të çame, dyshekë kashte… Duert na dhimbshin, i kishim të vrame nga puna, përgjakeshin çarçafat, nënkresa. Çoheshin nanat, gratë, motrat me na pa, a kishim ardh përnjimend gjallë nga puna, a po flejshim dot? Ftohtë. Frynte për kjamet. Ishin Kshnellat. Nuk na merrte gjumi, as vdekja, ankth, lodhje, asnji qiri, veç na treteshim. E kishim urue njani-tjetrin na za, kur na shpërndajshin langun e groshës: “Për shum vjet kshnellat!” Kaq. Po afronte kund mesnata, ishim të xanun me kujtimet e festës, fshamje, krumje e ndoj gërhatje e mbytun… Në ket humbëtinë na bahet se ndijohet gjithë jehonë malesh nji trombë në sordinë, vajtimtare, kanga “Shtille Nacht”, e famshmja, e njeh dhe e këndon mbarë bota kristiane. Ishin Kshnellat. Mos na bane veshët të tanve, halucinacion auditiv? Po nuk mund ta marrish me mend se çka ndodhi mbrenda gazermës, dridhje, ngritje koke, gulçe, biseda me frigë, ngricë e përndritun gjithandej. A thue përnjimend u ngjall ajo trombë? “Shtille Nacht” Po, po, e përhapte era si pelerinën e Bajronit. Melodi engjëllore mes nesh, mes torturave tona, besoj se duhet të jetë regjistrue në faqen e parë të Qielles, aty pranë Zotit të Madh. Kjam? deri në mengjes, saqi, edhe kur u gjetëm të rreshtuem në orën 6.30, i kishim sytë e ajun nga lotët.
“Shtille Nacht”. Paskësh kenë e vërtetë kanga! Po ç’ishte ai magjistar me trombë, nga erdhi, ku iku? Nuk e kapne? Të nesërmen mbrama, kur mrrijtëm nga lumi, na lajmëroi nji “mik polic” se ka ken Gasper Çurçija, qi asht ulë nga makina, atje nalt, brij rrapit e kalasë dhe i ka ra… “burisë”. Ah, ai, e dinte që ishim na, s’kishte kurrnjigja me na dhurue, veçse melodisë së famshme “Shtille Nacht” në terr. Na solli nëpër erë Kshnellat e mungueme. Mandej ishte nisë për Gjinokastër, ku kishte shërbimin. Eh, nuk ia harrojshin dhe e gjente rastin, e kapën për do faje tjera, me taman s’dihej për çka, por ai kishte futë muzikë xhazi në Festivalin XI, kje i pari dhe… e pushkatuen.
Sherif Merdani i çonte të ëmës në burg vëllanë foshnje për gji
Po ne kemi këngëtar, më të mirin e muzikës së lehtë, i famshëm, Sherif Merdani, i dënuar pas Festivalit XI, edhe festivalin e dënuan, se u këndua si në Europë.
E harrove ç’biografi ke, i pandehur? Të bëmë dhe arsimtar ty, të lejuam dhe të këndosh e ti na tundje gjurin në skenë. Keni qenë të pasur, tregtarë!
Nënën ia burgosën në fillim. Kërkonin floririn. Ku e keni fshehur?! Konfiskonin gjithçka, ç’shihnin, mor dhe gramafon, djepa, shpirtra.
Sherifi i vogël merrte vëllanë e porsalindur në krahë, të mbështjellë me batanije dhe ia jepte policit te porta e rëndë. E ky ikte, s’dihej se ku… ia çonte në qeli s’ëmës që t’i jepte gji, të pinte qumështin e athët nga ankthet. Kështu çdo ditë. Dëgjonte të qarat e bebes dhe priste t’ia kthenin, ishte vëllai i vockël fare, se mos ti ishe i madh. Së brendshmi ndiente një si ndezulli dhe sytë i rrëmbusheshin me lot.
Korça mërdhinte e mbështjellë me borën e saj. Nëna tani ledhatonte foshnjën, e mbështetur pas një muri të ftohtë. Qumësht muresh që klithnin… Edhe ti doje përkëdhelitë e saj, e doje atë në shtëpi, por dhe shtëpitë po i merrnin ata që zbritën nga malet, gjoja si çlirimtarë. Kështu të iku fëmijëria, përndjekje një pas një, kjo ishte loja jote, si me bomba të vërteta. Dhe çdo ngjarje shkrihej jo vetëm në kujtesën tënde, por dhe në zërin tënd. Ngopej me dhembje ai zë si me shi. Deshe të këndoje. Patjetër. Ndryshe do të plasje. Sa mirë këndon, more djalë! Kështu bëje pasditeve, kur të çuan mësues fshatrave të Skraparit, andej ku nuk shkonte askush, kishin nevojë, ti mbaje dhe një harmonikë goje, pastaj në Librazhd…. Ç’zë mahnitës, thoshin për ty, një drithërimë që s’e ka askush, është ca elegjiak.
Si mund të këndojë në skenat e socializmit, ku duhet optimizëm, vrull revolucionar dhe biografi e mirë politike? Kjo e fundit është e para. Po atë duhet ta nxjerrim në publik, që të propagandojmë se edhe te ne mund të këndohet me nivel të lartë artistik, se te ne përkrahen talentet, ka liri proletare, e ç’liri, më e përçudnuara në botë…
…këndon Sherif Merdani. Dhe ai dilte nga errësira në skenë, me kostum të zi, i gjatë, flokët e errët me zbardhëllime të pakta. Kur e shihja ashtu, edhe unë i fshehur mes brohërimave të spektatorëve, se si më dukej, dhëndër i përzishëm. Pse ishte veshur aq elegant, për ardhjen apo për lamtumirën? Dhe vërtet, kur këndonte “Këngën e nënës”, njerëzit mbanin frymën, prekeshin, paska dashuri më të madhe, për atë që të ka dhënë jetën, përloteshin. Duartrokitje të fuqishme, biiiiiiizzzz, prapë këngë dashurie, ç’zë, i thellë, nga vjen kështu me kaq dëshpërim si gëzimi, me kaq gëzim si dëshpërimi, ritëm i ri, hare, jetë, kitara, 1, 2… supe të zhveshura grash, 3 kitara… u bënë 9, “ten guitars”, Tom Xhons tamam. S’e ke dëgjuar në këngët italiane ti, sa melodioz e i ëmbël, në ato të ndaluarat. E di si më duket tani? Sikur jam në Romë, ku s’kam qenë kurrë. Festivali XI mbaroi, sa i bukur, por asnjë këngë për Partinë dhe shokun Enver, ku i çon mushka ata? Çfarë the, mushka? Ej, është kohë veturash e avionësh, pyet: ku i çon zemra?
Nisën kritikat, ritme të shthurura, saks, xhaz, të ndalohet, Ple(h)numi IV, vetë Enveri ça s’shau, Europë e përdalë… Ç’këndoi ai me biografi të keqe, Sherif Merdani? “Duart e tua”, – lidhiani…
E zbritën nga autobusi, teksa shkonte në punë larg, dhe i hodhën prangat nja dy civilë të rinj si personazhet e Kafkës. Ke dëgjuar këngë të huaja në televizionin italian, ke kënduar si ata, ke përhapur idetë e tyre…
Në burgun e Spaçit… vrau veten, kështu thanë… Në fakt ra nëpër zgafellat e minierës, u thyen shkallët e lagura dhe të brejtura prej rrëshekëve me ujëra acide dhe, ndërsa binte në humnerën e ngushtë të ferrit, desh Zoti që marteli i tij me gjithë kolonën metalike ngecën shkëmbinjve (ngaqë ajo ka ca këmbka si kthetra) dhe mbetën të varura fare pranë kokës së përgjakur të njeriut. E çuan në spital pa ndjenja dhe më pas në burgun e Burrelit.
Revolta në burgun e Qafë-Barit: Një çerek ore para pushkatimit
…të dy të rinj… moshatar me ta jam… nuk flas dot… s’më lënë lotët… i morën nga qelia, natën, të lidhur…
Dhe s’dihet ku i çuan, ku i vranë…
Procesverbali është nënshkruar nga gjashtë veta… përbërja e komisionit të caktuar për zbatimin e vendimit të Gjykatës së Lartë… me 60 karikatorë kallashnikovi… nën drejtimin e shefit të policisë së rrethit…. Skeda më dridhej në dorë:
Sokol Sokoli, i biri i Zefit, datëlindja 1952, nga fshati Gërni i rrethit Tropojë, i dënuar me vendim Nr.3 datë 3.6.1984 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë me vdekje (Pushkatim), mbasi Presidiumi i Kuvendit Popullor me shkresën Nr.888, datë 7.6.1984 nuk i fali jetën. Tom Ndoja, i biri i Kolës, i datëlindjes 1952, lindur e banues në Kllogjen të rrethit Shkodër, dënuar me vendim Nr.3 datë 3.6.1984 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë me vdekje (Pushkatim), mbasi Presidiumi i Kuvendit Popullor me shkresën Nr.888, datë 7.6.1984 nuk i fali jetën…
Mbi dokument janë shënuar me dorë rënkimet e fundit të të dy të dënuarve, pas mesnatës së 9 qershorit, para skuadrës së pushkatimit. Po kush i ka shkruar, pushkatarët? Ja:
Para ekzekutimit të dënuarit Sokol Sokoli iu komunikua se nuk i falej jeta dhe në fjalën e fundit ai tha: “Mos më vrisni mbrapa. Gropën e hap vet. Presidiumi i Kuvendit Popullor mirë ka ba. Nuk i kemi ba gja kujt.”
I dënuari Tomë Ndoja në fjalën e fundit tha: “Të rrojë drejtësia!”
Në fund firmat… 30 rreshta, një faqe gjithsej…
…Shkresa që urdhëronte ekzekutimin e Sokol Sokolit dhe Tom Ndojës, nënshkruar nga ministri Hekuran Isai, 8 qershor 1984, në anë kishte një shënim… e pabesueshme… të drejtorit të Drejtorisë së Zbatim-Vendimeve Penale:
“Me porosi të shokut ministër, dy të dënuarve që do të pushkatohen, sytë e tyre t’u jepen Ministrisë së Shëndetësisë për punë shkencore”.
Çfarë?! E lexova prapë. Tmerr! Vura duart mbi ballë si për të mbrojtur sytë nga një shkulje mizore. Ekzekutimi është bërë më 9 qershor, ora 24:00… pa togë pushkatimi, e kanë kryer dy persona… Cilët janë? Po ja, nga ata, të gjithë… Dhe pastaj u kanë nxjerrë sytë… si? Me bajonetë? Horror! Dhe ia kanë çuar ministrit sytë? Ku? Ia kanë lënë mbi tryezë? Po ai a ka trokitur në zyrën e Enverit për t’ia treguar? Shikonte diktatori? Vërtet ia dhanë Ministrisë së Shëndetësisë për punë shkencore? Kriminale, thuaj. Ministritë e vdekjes!… Apo kanë dashur retinën a ndonjë nerv, që t’ia vendosnin syve të ngrirë të diktatorit? Si, me ç’mjet? Po ku mundin këta! Apo e kanë provuar njëherë. Dhe zgjodhën sy të guximshëm, nga të maleve… Po në ata sy të vdekur ka qenë revolta, pushkatimi… mos kanë dashur t’i shohin, t’i kalonin në ndonjë mikrofilm a t’i zhduknin fare…? Po më dhembnin sytë… E ç’nuk kanë bërë këta, kanë prerë këmbë e krahë nëpër tortura, me sharrë, kanë shkulur thonj, dhëmbë, të brendshmet, rropullitë i kanë derdhur, kanë mbuluar njerëz të gjallë me kokën përjashta mbi tokë, fol, i kanë ulërirë, u kanë prerë gjuhën për të mos folur kurrë. Dhe u paskan shkulur sytë të vrarëve.
Jo, ua kanë shkulur para pushkatimit. Ej! U duheshin sy të gjallë… Mos! Po këta e paskan zhbërë njeriun fare!
Botë Edip, qorre, ulëri e masakruar në fundin tënd!
– Çfarë kërkon, cilat janë fjalët e tua të fundit? – e pyetën Trifon Xhagjikën, pasi i dhanë dënimin kapital, me pushkatim.
– Do të doja një top, – tha ai, – jam artiljer, që t’i bija Komitetit Qendror të Partisë së Punës të Shqipërisë…
Visar Zhiti: Si e varrosën për së gjalli Mitrush Kutelin
– E di ti që e kanë varrosur njëherë të gjallë Kutelin? – më tha A. S., ndërsa pinim kafe. Shqeva sytë, por mendova se mos qe fjala për ndonjë metaforë. Sidoqoftë, jo kaq egër.
– Si?! – klitha.
– E kanë varrosur vërtet, ishte i dënuar në kënetën e…
– Këneta e Koçitas, e ferrit?
– E Vloçishtit. Duhet të ketë qenë viti ’48-49…
Po, po, e dija. Kisha pasur njerëz të mi atje. Edhe Makesen Bungo rrëfen për një shkrimtar të burgosur që e thërret polici dhe e pyet: “Ç’punë bëje ti më parë, ë?” – “Shkruaja libra”, – i përgjigjet i burgosuri. “Ashtu? – ulërin polici. – Pse, Lenini je ti? Vetëm ai shkruante libra”, – dhe e godet në kokë. Mitrush Kuteli nuk lëvizi. As u mënjanua. I plasi gjaku…
– Dëgjo tani, është e tmerrshme, e dëshmon Hamza Tusha nga Elbasani, është gjallë, e ka parë me sytë e vet, ka qenë dhe partizan dhe e burgosën, por i shkonte fjala te komandanti i burgut, Tasi Marko, me vëllanë lart, në Byro. O ky, o njëri nga kapterët, me urdhër të komandantit, s’dihej të cilit komandant, a iu shkrep vetë, se dëshirat e një kapteri të xhindosur ishin barabar me ato të shtetit, thërret pra ai, kapteri, që t’ia sjellin aty, menjëherë, atë shkrimtarin. Të burgosurit punonin si robër për tharjen e asaj kënete, këneta e ferrit, siç the ti. “Shpejt, hapni një gropë, aty në llum, e dua të thellë, – bërtiste kapteri me zë komandanti. – Hë, mbaruat? Shpejt, të dënuar, se… Ja, këtë, këtë shkrimtarin, hidheni brenda, lakuriq!”
Dhe i vërsulen Mitrush Kutelit – s’u pa ç’ishin, roja, të dënuar në shërbim të komandës – ia shkulin rrobat dhe ai, i hutuar, rri në këmbë, drejt, si një Krisht. – Hidheeeeni, në gropë! Mbulojeni shkrimtarrrrin!” – dëgjohet britma e kapterit si një armë. Lopatat hedhin baltë mbi të, kënetë… Sa veta kishin mbuluar ashtu pas punës, në llurbë…
– Kjo është makabre, e papërballueshme edhe ta dëgjosh.
– Po, po. Dëgjo vazhdimin. Hamzait i qaset bashkëqytetari i tij, i burgosur edhe ky, Tahir Çiftja, i përgjërohet që t’i thotë komandantit t’i lejojë që ta hapin varrin – e ç’varr ishte ai? krim, hatá… – thuaji, aman, turp, gjynah, thuaji: a ta shohim, ka vdekur apo jo? Sa duron robi… mbase gënjehet.
Komandanti turfulloi, ç’është kjo… hapeni gropën. Dhe e ashtu bënë. E zbuluan. Nxjerrin atë grumbull balte që pak më parë kishte qenë mish dhe kocka, gjë e gjallë, i burgosur, njeri. Mitrush Kuteli… regëtinte ende… Mbase llumi, uji, lëkura merrte ajër, lakuriq… prilli, ishte muaji prill… Zoti… Grahmat e fundit të baltës.
Mjeku i burgut, ai që të dënuarit e kishin shpëtimtar, engjëll mbrojtës, Dr. Isuf Hysenbegasi, u përkujdes shumë, e solli në jetë. E ngjalli…
U meka. S’po kisha më fjalë.
– E di ç’bënë me gropën? – e kishte vendosur, donte të më lemeriste prapë.
– E mbyllën, – bërtita – çfarë tjetër?!
– Po, po, “por më parë futni këta dy pleqtë”, urdhëruan. S’donin t’u shkonte dëm gropa dhe kapterët hodhën të gjallë dy peqinas, s’e di si quhen.
– E tmerrshme!
– …
Pse Frederik Reshpja nuk pranoi të shkruante romanin që i tha Ramiz Alia
Po shkrimtarët e burgut ç’do të më thoshin, miqtë e mi, ata që s’janë më? M’u afrua fantazma e Frederik Rreshpes, harroje atë gjyq, s’ishte mëkati im… më ke mik prapë? Po, mërmërita.
Frederik Rreshpja tregonte se Fishta me Lasgushin janë takuar në Kafen e Madhe në Shkodër dhe kanë shkëmbyer libra me autograf njëri me tjetrin. I thotë Fishta Lasgushit:
– “Edhe un’ mund t’baj lirika t’bukra si tuat, por kam frig se des shpejt.”
Gjallë mbeti Lasgushi, por nuk shkruan më…
E ftuan një ditë në Fakultetin e Letërsisë, gabuam, thanë. U pataksën ca nga studentët, kujtuan se vinte fantazmë, kur e panë ashtu të vogël e të imët, e kishin ditur të vdekur. E pyetën: “Ç’është realizmi socialist?”. “Bërtit: unë, ti, ne, ne! Ja, ky është…”, – tha Mjeshtri plak. Mbi leshrat e argjendtë dukej sikur i kishin ngecur yje.
– Po ju keni përkthyer Majakovskin? – e ndërpreu sekretari i rinisë.
– Për bukën e gojës, – u përgjigj kopshtari magjik i qiejve.
Po Frederiku ç’bën tani, shkon më klubeve, pi? Shkruan poezi apo qëndis si në burg? Më mirë që nuk e takova këtu. Nuk do ta duroja dot…
– Ti ke miqësi dhe me bijtë e komunistëve të lartë…, – më tha Dinia, pa e kuptuar në ishte apo jo qortim.
– kur na bashkojnë prangat… – iu përgjigja.
– …
Nuk janë aq të paditur sa etërit e tyre, por më tekanjozë se ata, (vetë)përkëdhelen si tepër. Është shteti i tyre, por edhe burgu, dhe këmbejnë vendet herë pas here, sipas nevojave të revolucionit.
Shëtita buzë liqenit në muzg, vetëm. Pashë kolonat e dritave mbi ujë si një tempull i rrejshëm. U ula te bankina ku rrija shpesh. Te lokali mes plepave s’mund të shkoja, s’kisha para. Këtej na sillte Frederiku. Studentët s’kanë në tan botën, thoshte, por janë ma t’pasunit në botë, dhe porosiste plot gjëra. Mbushej tryeza. Kur i afronim ndonjë pjatë që na dukej se e kishte pak larg, jo, jo, bënte humor, kam dorë të gjatë, edhe mund t’qeverisi. I thashë Ramiz Alisë, tregonte, kur më tha me shkue në hidrocentralin e Vaut t’ Dejs dhe t’baja nji roman për klasën punëtore, se e baj pa shkue atje, e di si e doni. Prapë ta kthyne si të pabotueshëm librin me poezi, por mos u mërzit, do t’i vijë dita. Do të desha një qiri, i thashë Fredit, ta ndizja, por janë të ndaluar dhe qirinjtë. Djegim syzet, tha ai menjëherë. Jo, jo, kundërshtova. E mirë, këtë 500-lekshin. Po jo, mor Fred. E gjeta, djegim nji gja qi s’duhet hiç, pasaportën, dhe nxori letrën e njoftimit. Qesha me të madhe.
Lart nxinte kështjella e Rozafës. Ka qenë burg aty? Aty e mbyllën Ndoc Nikajn, autorin e romanit të parë shqiptar? Është “Shkodra e rrethueme”, na thoshin nëpër leksione, roman patriotik, i shkruar në fillim të shekullit XX, një vit pas Pavarësisë. Asgjë më shumë për autorin. Jo, jo, kundërshtonin shkodranët e ditur, romani i parë asht “Marcja”, i shekullit XIX, nga fundi, por çka me ba, ka subjekt fetar, të gjallë e të vdekun shkojnë nga njena botë n’tjetrën dhe papa shqiptar, e Marcjan e varrosin t’gjallë etj., etj. Ishte prift Ndoc Nikaj dhe e arrestojnë fitimtarët, plak 82 vjeç. Mbas 5 vjetësh vdes në burg. Në kështjellë? E vramë atin e romanit tonë. I gjithë atdheu është me kompleksin e Edipit para tij. Nuk e kuptoj. Aq më mirë. Në varrin e gjyshit tim do të lija një trëndafil edhe për të.
U ktheva të shoh hënën në rrugën me blire. E quaja timen atë, rrugën e dashurisë, ku bëheshin puthjet e para. Më pëlqenin këmbësoret aty, të çara e me copa betoni të ngritura lart, të anuar vende-vende. Rrënjët e blireve, kryengritja e tyre e nëndheshme, për të cilën historia nuk thotë asgjë. Shkrova dhe një poezi. Po hyn në tema të rrezikshme, më përgëzoi Frederiku.Takimi me Arshi Pipën në bibliotekën bosh të tij
Asnjë kompromis me diktatorët e realizmit socialist, më kishte thënë i ngrysur Kasëm Trebeshina një pasdite pa emër. Ndershmëri dhe drejtësi.
Unë e vlerësoj shumë të qenët në burg të shkrimtarit, më erdhi zëri i Arshi Pipës. I kisha vajtur për një vizitë në shtëpi në Uashington bashkë me time shoqe. Po shihja letrat e holla të cigareve, ku kishte shkruar imët, mezi dukeshin, poezitë e veta, ato të kanalit në kënetën e ferrit. I kishte marrë me vete, kur u arratis. Po dhe një ftomë të përhershme. Prandaj e kam zërin të ngjirur, shtoi.
Më tronditën raftet e librave në studion e tij. Bosh dhe të gjata si arkivole. Asnjë libër në to. Filozofi po bashkëjetonte me vdekjen, i dobët dhe i gjatë, asket, me sytë e zmadhuar, siç duket nuk e nxinin dot dritën e fundme, dhe gjithë bibliotekën e tij ia kishte dhuruar bibliotekës së Shkodrës. Më thanë se po ia vidhnin librat, i shisnin në Jugosllavi. Profesor Pipa kishte mbajtur fare pak libra, një dorë, ca nga të poetit Martin Camaj, i arratisur edhe ai, dhe nja dy të vetët, më dha dhe mua me autograf, “shokut të burgut dhe të poezisë” shkroi, ndërsa llapsnin vetëtima të zbutura mbi ne. Ime shoqe shkrepte me blic aparatin fotografik. E çmoj shumë të qenët në burg në diktaturë, përsëriste zëri i tij. Zgjidhem deputet, kurse kandidatët socialistë që nuk fituan, futen në grevë urie. Nuk duronin dot, jo humbjen e tyre, por fitoren e tjetrit më shumë. Me peshqir në kokë, të shtrirë dhe me mjekra të porsambira si kryetari i tyre, jepnin intervista për televizionin dhe hanin fshehurazi. Edhe rivali im, mësuesi i dikurshëm dhe miku, ishim takuar dhe gjatë fushatës, rendi prapë drejt Tiranës të hynte në grevë urie, nuk e kisha me ty, jo, do të më thoshte. Po me kë?
Shehun dhe Kongolin redaktorët që nuk i botuan librin
Dikur, në të dikurshmen, kur unë jetoja sipër mbi tokë, çova në shtëpinë botuese një libër me rrëfenja, si me përralla ndryshe, për ata që rriten, për lexuesin pa moshë, kështu pak a shumë. Shehu i Vogël, siç thuhej për Bashkimin, ngaqë e kishte thirrur një herë kështu Lasgushi i fantaksur, ah vargjet e tij: me zjarr ju flas… me zjarr… në gjirin tim kam hapur varr…, por edhe në timin, Bashkimi pra kërkoi të bëhej redaktor i tyre. Në fakt e kërkova unë dhe ai tha: mirë. U gëzova, ndërkaq djalin e kryeministrit, bashkëpunëtorit më të afërt të Enver Hoxhës, nuk do të guxonin ta kundërshtonin, mendoja. Por jo, kur shefi i asaj redaksie e mori mënjanë e seç i shpjegoi, ah, psherëtiva. Më vjen keq, më tha Bashkimi, nuk duan, seç thonë, nuk u lejuakan redaktorët e jashtëm pas Plenumit IV. Do të ma dhurosh dorëshkrimin mua? Por më jep një autograf. Më hutoi. Ishte i pari dhe i vetmi autograf imi. Kurse redaktori, me një golf të kuq, si i gjatë e si i hollë, me dhëmbët që i binin në sy, teksa po pinim kafe te klubi afër shtëpisë botuese e fliste vetëm për Bashkimin, si e kishte njohur në Kombinatin Metalurgjik të Elbasanit, teksa bënte stazhin për anëtar partie… Bashkimi?… Jo, unë… – dhe u përflak në fytyrë e u kujtua të më sqaronte për librin që kisha dorëzuar: nuk botohet dot, konsideroje si një prelud të bukur… Ka ekuivoke. Nuk është për fëmijë, as për të rritur, midis… i vështirë, jo… Boto më parë poezitë… Ja, ku na doli… Kur ikëm, Bashkimi u ndie si në zor. Jemi njohur vërtet në Elbasan, më tha, unë bëja në Kombinatin Metalurgjik punën prodhuese, ça quhet ai viti pas gjimnazit. Po kush ishte ai, pyeta. Nuk njiheshit? Fatos Kongoli. Me poezinë s’po më ecte mbarë fare. Përgjigjet nga redaktori tjetër përgjegjës, Ramazan Vozga, më vinin gjithmonë e më skëterrore. Ashtu po bëheshin edhe pritjet e tij. Mos m’i sill më kështu, me gabime të rënda ideore. S’kam ç’bëj, s’na lë Plenumi IV i Partisë. Në futboll, Lushnja jote na rrafi, jam tifoz i çmendur. E pe neshjen? Jo. Dhe mos shkruaj ashtu. Pse, mor jahu? Sill poezi që botohen. Do libër apo ça?