Nga treshja e poetëve të mëdhenj shqiptarë -Jeronim De Rada, Naim Frashëri e Gjergj Fishta- ishte gjallë më i madhi, françeskani At Gjergj Fishta, i cili banonte në Shkodër, në Kuvendin e Urdhrit të tij. Në atë kohë unë ndodhesha në Shqipëri, në periudhën e luftës që i ndryshoi faqen popujve e kontinenteve. Ishte një verë e bukur. Në Tiranë dielli ishte i fortë; shtëpitë shëmbëllenin me ato të Lindjes: të ëmbla dhe të freskëta. Në fshatra frynin fllade lumenjsh, ultësira mbytëse, të populluara nga dele e lopë të kuqërremta. Në shtëpinë e Nush Gjokës, në rrugën Tafaj, në orët e nxehta të gjumit të drekës, poshtë gjetheve të fikut që lëshonin hije, lexova atë verë Lahutën e Malcis, kryevepër e Fishtës. Dhe më befasoi forca lirike dhe epike, me të cilat poeti nxiste burrat dhe shfaqte pjesë të mjedisit malor, si dhe klima historike dhe e nxehtë, që nisi në vitin 1878 dhe përfundoi më 1912, kur shqiptarët u bënë ballë luftërave të furishme kundër serbëve e turqve.
Leximi i kësaj kryevepre më ngjalli dëshirën për të njohur autorin, dëshirë, e cila zë fill në maj të vitit 1939, kur At Fishta ishte zgjedhur akademik i Italisë. Kishte ardhur në Romë për ceremoninë rituale. Në atë kohë isha edhe unë në Romë, por nuk m’u dha mundësia ta shoh poetin e madh françeskan. Tashmë, ndodhesha në Shqipëri, katër hapa larg Shkodrës, domethënë nga banesa e At Fishtës dhe, më në fund, munda të përmbush dëshirën time. Rastisa në muajin tetor, përpara se lufta të prekte këto zona. Udhëtoja me automobil, në shoqërinë e një familjeje muslimane, që po shkonte në një ceremoni dasme. Pas meje, gratë bisedonin qetësisht, sikur murmurisnin lutje. Para meje, një adoleshent i paduruar këndonte herë pas herë nën zë një këngë që shprehte angështinë e luftës. Ishte e trishtë në nota. Sa e bukur ishte rruga dhe akoma më i bukur peizazhi! Ishte e mrekullueshme ajo ditë e kthjellët vjeshte! Pas një rruge në fusha kaluam në Lezhë, u ngjitëm përgjatë Drinit dhe mbërritëm në Zadrimë, në shtëpinë ku kishte lindur Fishta, në shtëpinë e poetit.
Më pas, kaluam nëpër fshatin e Barbullushit dhe Bushatit dhe sërish lundruam anës Drinit: të gjitha vendet ishin të mbushura me kujtime historike e legjenda magjepsëse. Në fund, mbërritëm në Shkodër. Në kasollet e vjetra, njerëzit rrekeshin mes barakash e stallash, në të cilat shisnin lloj-lloj sendesh; na thoshin se ishim në pazar, në një cep të Lindjes. Para nesh, në të djathtën tonë shtrihej një lumë: ishte Buna. Përtej lumit, një kodër historike ngrihej si në qiell, e zhveshur, Taraboshi. Kodra e lumenj kishin qenë për shekuj teatro luftërash të përgjakshme ndërmjet shqiptarëve, serbëve dhe turqve, por rrjedha e lumit derdhej mizorisht dhe e përgjumur, e dukej sikur simbolizonte kohën që shkatërron kujtimet. Zbrisja në shesh e përshëndesja. Gratë përgjigjeshin me vështrime tinëzare. Një shqiptar bujar më shoqëroi në kuvendin e françeskanëve. Ishte një ndërtesë e vjetër, prej shekujsh, thuajse e maskuar nga koha. Një murg i ri më përcolli në korridorin e kuvendit, ku kundërmonte erë myk, gëlqere dhe temjan. Ndaluam në një qeli dhe murgu trokiti. – Hajde! – gjëmoi një zë pak i ngjirur. Udhërrëfyesi u zmbraps dhe papritmas, u shfaq një tryezë e madhe, pas së cilës ndodhej një murg i vjetër, me fytyrë të freskët e të rrumbullakët.
Më përshëndeti i buzëqeshur: më në fund, ishte At Fishta! U ngrit, duke çuar krahët e tij të fuqishëm, më zgjati dorën dhe më ftoi të ulesha; u ul edhe ai. Më pas, me një shqipe të rrjedhshme, më ftoi të pija duhan. E ndezi cigaren e tij duke e dredhur. At Fishta ishte atëherë 69 vjeç, por nuk tregonte as gjashtëdhjetë. Megjithëse tryeza fshihte një pjesë të trupit të tij, struktura e bustit, e kokës dhe e krahëve ravijëzonin një personazh të veshur mirë e madhështor. Shikim i gjallë, shprehës, nën ballin e gjerë e pa rrudha. Fytyra e pastër, e trëndafiltë; fjala e peshuar, gjesti i ngadaltë e i sigurtë, zbulonin një murg të regjur në studime dhe meditim. Është malësori ekspert në përshkrimin e burrave dhe luftërave. Mbante veshur një zhgun të ri, të errët, në të cilin, në vend të vrimës së një kopse, spikaste distinktivi i Akademisë së Italisë. Mbi tryezë kishte letra e libra, jo në një përsosuri rregulli, por as edhe çrregullt. Në të majtë i varej një kryq. Qelia nuk ishte e madhe, megjithëse e rehatshme, e ndriçuar dhe e qetë. Dy dritare nga kopshti shquanin një fik të bukur, që shkëlqente në diell dhe ndër gjethet e pemëve frutore, disa harabela çukitnin fshehurazi, duke lëvizur herë – herë mbi kryet tanë. Nuk e dinin që ai fik u përkiste bijve të Shën Françeskos!… Mbi tryezë, poshtë syve, at Fishta kishte një dorëshkrim, në të cilin po bënte disa korrigjime. Përfitova nga rasti ta pyesja:
-Një tjetër vepër si Lahuta?
-Jo, është një tragjedi me shije klasike – m’u përgjigj poeti.
-Shkëlqyeshëm! – komentova – Nga Shqipëria antike në Greqinë klasike, hapi është i shkurtër.
Në këtë përfundim mbërritëm, kur u ndalëm pak në argumentin më të rëndësishëm, në Lahutën e tij të Malcis:
– Përsa i përket gjuhës, – shtova – dikush ka vërejtur se ju përdorni shumë fjalë serbe e turke.
– Gabim: – saktësoi poeti -. Si nevojë shprehjesh më është dashur të përdor fjalë që nuk gjejnë përgjigje në gjuhën tonë. Por, përdor një shumë të madhe fjalësh dhe mënyrash që i ka vetë gjuha shqipe, që flitet në male, ku edhe zhvillohen luftërat e malësorëve tanë. Në këtë qasje u shpreh At Fishta: – Nëse dikush dëshiron të hulumtojë, – shtoi – të shkruajë menjëherë në gazetë e të vërë firmën!
Pastaj, e drejtoi bisedën rreth veprës së tij satirike, fetare, oratorike, sepse At Fishta ishte edhe një orator i madh, i shenjtë. E, duke biseduar, u ngrit ngadalë, shkoi pranë bibliotekës, mori një kopje të Lahutës së Malcis dhe e vendosi mbi tryezë; e zgjati penën në faqen e parë dhe shkroi. Ma dhuroi librin dhe buzëqeshi prej kënaqësisë së tij dhe prej buzëqeshjes sime mirënjohëse e plot vlerësim.
Pashë orën: kishte kaluar më shumë se një orë. Sa shpejt kalon koha me burra mendjendritur si At Fishta! Iu luta t’i bëja një fotografi me aparatin tim, të cilën e shkrepa me gëzim të madh. Kur u ndamë, poeti më ftoi ta vizitoja sërish. I mallëngjyer, i premtova, dhe ai, duke u ngritur me vështirësi më zgjati dorën dhe më shoqëroi drejt daljes. Në fund të shkallëve, u ktheva. At Fishta qëndronte ulur si një statujë, por një statujë e buzëqeshur, që ngrinte krahun të më përshëndeste e më ftonte ende të kthehesha sërish.
Kohë më vonë, në janar të ‘41, u riktheva në Shkodër, por At Fishta nuk ishte më! Vdekja e kishte marrë pak ditë më parë, më 30 dhjetor, dhe fotografia që i kisha bërë dhe që kishte dalë vërtet e bukur ishte e fundit e poetit të madh shqiptar. Nga Buna atë ditë dilte ngadalë një mjegull e lehtë dhe e squllët, e cila mbështillte Taraboshin dhe pushtonte rrugë e shtëpi. Njerëzit lëviznin ngadalë e të heshtur si në një varrim. Dukej sikur natyra, me njerëzit e gjithçka të saj merrte pjesë në zinë e Shqipërisë, për vdekjen e poetit të fundit të madh të kombit.
ALESSANDRO SERRA*
*Përktheu nga origjinali: Erla A.Velaj, studente e vitit III, dega Gjuhë-Letërsi, Universiteti i Tiranës. Titulli në origjinal: Në Shkodër me At Fishtën, poetin e madh shqiptar.