Sot në 71 vjetorin e ndarjes nga jeta të një prej mendjeve më të ndritura të kombit, Faik Konica, sjellim për lexuesit dëshminë e një bashkëkohësi, gazetarit Zoi Xoxa, mbi procesin e të shkruarit tek Konica. Si e shkroi një artikull për 25-vjetorin e Pavarësisë, ndërsa e kishte shtyrë për momentin e fundit. Afro një orë duke fërshëllyer një arie…dhe artikulli qe gati- dëshmon Zoi Xoxa në “Kujtimet” e tij, prej nga është shkëputur edhe ky fragment.
Ndër të tjera për Konicën, Xoxa kujton dhe një episod ku ai e kishte mbrojtur para mbretit, pas sulmeve të Iljaz Vrionit, apo edhe përplasjen mes Konicës dhe dom Gasper Jakovës. Kur ky i fundit e kishte kritikuar se Konica po i harxhonte me gratë paratë që i jepnin shqiptarët e gjorë për punë atdhetare, Konica i qe pwrgjigjur se fundja bashkw kishin qenw me gratw duke u zbavitur… Ndërsa mw tej shtonte se “Shqipërisë i kam falur nga kërthiza e sipër; nga kërthiza e poshtë bëj ç’të dua, s’i hyjnë në punë Shqipërisë…”
Dr. Zoi Xoxa
Më 1929, pas shumë vitesh mërgimi, erdhi për një vizitë në Shqipëri Faik Konica, që ishte ministri ynë në Uashington. Zogu e priti me nderime të mëdha: pritje në Durrës, veturë në dispozicion, apartament luksoz në “Kontinental”, hyrje-dalje në Pallat përditë etj. etj. Sa kohë që ndenji në Tiranë, Faiku merrte pjesë në mbledhjet e Këshillit të Ministrave, që mbaheshin nën kryesinë e mbretit.
Siç e dini, unë e kisha mik Faikun që në kohën kur bashkëpunoja në gazetën “Dielli” të Bostonit. Më erdhi nja dy a tri herë për vizitë në gazetë dhe më mbajti disa herë për drekë.
Po një ditë më thirri në telefon dhe më tha t’i shkoja në “Kontinental” se kishte disa fjalë. Shkova dhe e gjeta vetëm me Omer Fortuzin, të cilin e mbante si ndihmës. Më shtrëngoi dorën me përzemërsi dhe më tha, duke qeshur me të madhe: “Të uroj, se shpëtove nga një rrezik. E vërteta do të dilte medoemos në dritë, por për disa kohë mundet edhe të vuaje. Ndodhesha te mbreti kur erdhi ai sarhoshi, Iljaz Vrioni, tërë i nevrikosur dhe i shqetësuar, me sytë gjak dhe me duart që i dridheshin dhe i tha mbretit se gjoja ti i kishe kërkuar 200 napolona ryshfet legatës italiane, përndryshe do ta ktheje gazetën kundër Italisë. Këtë legata italiane ia kishte bërë të ditur Ministrisë së Jashtme, me një notë verbale.
-Mbeta pak si i habitur, – vazhdoi Faiku, – por menjëherë e mora me mend si qëndronte puna. E pyeta:- “A e lexuat mirë emrin?” – “Si jo, fare mirë…”. – “Nuk është e mundur”. – “Si nuk qenka e mundur?” – “Nuk është e mundur jo vetëm që unë e njoh karakterin e tij, por edhe për një arsye fare të thjeshtë: “Gazeta e Re” del në Tiranë. Kështu që edhe sikur të dojë, ai kurrë s’mund ta kthejë politikën kundër vijës së qeverisë, se të nesërmen kapet dhe arrestohet. Shiko se mos është ai i Rumanisë, që nxjerr “Shqipërinë e Re”.
Edhe mbreti që s’kishte thënë asnjë gjysmë fjale dhe po na dëgjonte, më dha të drejtë.
Atëherë Iljaz beu mori telefonin, kërkoi Ministrinë e Punëve të Jashtme dhe, pas pak, u kthye me një shkresë në dorë. Ishte fjala për Mihal Xoxen. Mbreti i hoqi vërejtjen dhe i tha të kishte kujdes, se mund të merrte më qafë njerëz të pafajshëm. U shkrimë së qeshuri.
Po atë drekë unë i thashë Faikut se po afrohej 28 Nëntori dhe ai, që ndodhej këtu për herë të parë pas aq e aq vitesh mërgimi, duhej ta shkruante kryeartikullin në Gazetën e Re”.
Më dha fjalën dhe unë e fjeta mendjen.
Pas një jave i bëra një telefon, duke i kujtuar fjalën që më kishte dhënë. M’u përgjigj të mos kisha merak.
Dy ditë përpara 28 Nëntorit i bëra prapë një telefon për ta kujtuar dhe prapë më siguroi të mos bëhesha merak.
Por erdhi nata e fundit dhe ai s’më kishte dërguar akoma asgjë. Rudi po më mërziste duke më thënë se duhej kryeartikulli se do ta mbyllte gazetën. Ia shpjegova sesi qëndronte puna, ndaj të kishte edhe pak durim. Mbylla telefonin me Rudin dhe kërkova Faikun. Më doli menjëherë.
-Zoti Faik, gazeta duhet të mbyllet. Nuk mungon veçse kryeartikulli. Ju jeni i zanatit dhe më kuptoni.
-Por, po ç’të bëj? Tani posa u shkëputa nga legata amerikane. Megjithatë, po vij. Më prit.
Dhe mbylli telefonin.
Pas dhjetë minutash, përpara zyrës sime qëndroi një veturë. Ishte Faiku. I dola përpara, e futa në zyrë dhe i lashë tryezën time. U ul dhe nisi të bënte shakara me mua. Unë i thashë se po shkoja në dhomën tjetër që ta lija të qetë. M’u përgjigj që s’i bënte gjë prania ime dhe mund të rrija. Nuk e kundërshtova. U struka në një kolltuk dhe ndenja i menduar. Faiku po lozte me stilografin dhe po fërshëllente arien e nuk e di çfarë opere. Kujtova se po mendohej gjersa t’i vinte frymëzimi dhe të lidhte idetë. Vazhdoi kështu afro një orë, gjithë duke fërshëllyer.
Kur ngriti kokën, më tha: “Mbaroi. Këndoma ti një çikë”.
Kishte një shkrim shumë të pastër, atë shkrim që ia njihja mirë nga letrat që më dërgonte nga Amerika.
E lexova me intonacion. U habita. S’e kisha parë ndonjëherë sesi shkruante. A mund të shkruhet kështu, duke fërshëllyer? (dhe të ç’niveli, se!). A mund të përqendrohet kështu njeriu?
-Të pëlqen? – më pyeti.
-Shumë, – i thashë, jo për t’i bërë qejfin, po se vërtet më pëlqeu shumë.
Për t’u bindur, lexuesit le ta shohin vetë duke hapur koleksionin e “Gazetës së Re” , në datën 28 nëntor 1929.
-Mirë atëherë, jepe në shtyp, veçse bocat duhet t’i ndreqësh ti vetë. S’i duroj dot gabimet e shtypit; e shëmtojnë shkrimin.
Iu zotova se do të kujdesesha vetë dhe e dërgova artikullin në shtypshkronjë.
Më uroi “natën e mirë” dhe hipi në makinë.
Unë mbeta aty në këmbë, për një copë herë të madhe, edhe pasi ishte zhdukur makina. Po mendoja atë burrë me sjellje aristokratike, me fizik të bukur, i pastër dhe i krehur me kujdes. Për ata që nuk e kanë njohur personalisht, le të këndojnë “Dr. Gjilpërën”. “Dr. Gjilpëra” është Faiku vetë, me të metat e virtytet e veta. Më kujtohet se diku Faiku thotë për Dr. Gjilpërën se ky nuk ushqente një atdhedashuri të ngushtë, po atë që quhet “l’amour du sol natal”. Ky ishte Faiku. Dembel si të gjithë aristokratët, “estet” si askush në Shqipëri. Sado që ka kaluar afro një gjysmë shekulli që asokohe, shqipja e Faikut duhet të jetë “shembull” për të rinjtë, sidomos për ata që e kanë në palcë dashurinë e gjuhës.
Gjynah që ishte kaq dembel! Sot brezi i ri ka shumë pak shkrime nga Faiku: Do të kënaqet me “Albania-n”, me “Trumpetën e Krujës”, me artikujt e “Diellit”, me “Dr. Gjilpërën” që mbeti përgjysmë, me “Nën hijen e hurmave” dhe me ndonjë shkrim të hedhur andej – këndej.
Kur isha student në Romë, prita me padurim “Themelet e gjuhës shqipe”, që Faiku e reklamoi te “Dielli”, se do të dilte së shpejti. Nuk doli kurrë. Niste një punë dhe e linte përgjysmë. E tërhiqnin shumë rehatllëku, zbavitjet, jeta e bukur, gratë. Përsa u përket këtyre, shumë kuptimplote është polemika që pati me dom Gaspër Jakovën. E keni tek “Albania”, mund ta shikoni. Me dom Gaspër Jakovën kishin qenë miq e bashkëpunëtorë të ngushtë në Bruksel, ku botonin revistën “Albania”.
Por një ditë prej ditësh u prishën keq. Dom Gaspër Jakova shkoi në Trieste, ku botoi gazetën “Shpnesa e Shqypnisë”. Në këtë fletore ai e kritikonte ashpër Faikun dhe, midis tjerave, i thoshte se i harxhonte me gratë dollarët që jepnin shqiptarët e gjorë për punë atdhetare. Dhe Faiku iu përgjigj me një artikull humoristik, që është një kryevepër. I thotë se ata të dy kishin qenë shokë për një kohë të gjatë dhe bashkë kishin shkruar dhe qenë zbavitur. Bashkë kishin shkuar edhe me gratë, sido që ai ishte prift. Po kishte një ndryshim: se edhe në punë e grave dom Gaspër Jakova s’kishte as shijen më të vogël, kurse ai, Faiku, edhe në këtë punë ishte artist, estet dhe s’e ndynte veten me çfarëdo grua.
-Po fundja, -i thotë Faiku, – ç’kanë të bëjnë punët e Shqipërisë me gratë, me të cilat ne të dy shkonim dhe zbaviteshim? Duhet ta dish se unë Shqipërisë i kam falur nga kërthiza e sipër; nga kërthiza e poshtë bëj ç’të dua, s’i hyjnë në punë Shqipërisë.
Përgjigje vërtet danteske. Mbani mend kur Virgjili i tregoi Dantes Farinatën? Për ta shtënë në dorë madhështinë e tij, i thotë: “Dalla cintola in su tutti il vedrai” (Nga brezi e lart krejt ke për ta parë).
Edhe në këtë përgjigje, që duket si banale në pamjen e parë, nxjerr krye Faiku, artist dhe estet si kurdoherë. /Shqiptarja/