Nga HAJDAR MALLAKU, Prizren
Nuk e besoja se një ditë kroi që i bashkon njerëzit do të bëhej krua që do t’i ndajë zemrat tona. Ato aty ishin bashkuar për herë të parë dhe rrihnin papushuar për njëra tjetrën. Dhe jo vetëm kaq, ky krua u bë sinor që e ndau Kosovën nga Shqipëria, e ndau Hasin tim të Thatë në dy pjesë me gjithë ato miqësi që i kishim këndej e andej kufirit, e ndau kulturën dhe traditën tonë dhe u bë kufi i tmerrit, i gjakut, i dhembjes… i baladave. Unë atëherë isha njëzet vjeçar, në moshën e bardhë, në moshën që kishte krahë, në moshën që fliste me entuziazmin e zemrës.Pikërisht në këtë moshë zemrën ma plasi vënia e kufirit. Unë Sokol e ajo Gjeraqinë dhe na ndanë. Në fakt kështu i kishim emrat. Gjeraqina mbeti andej kufirit e bërë gati për martesë, me pajën e palosur në kuti nusesh, pajë që e kish përgatitur ag e terr, se në këtë familje të madhe nuk e linin punët e shtëpisë; pajë që zbukurimet e saj i kish frymëzuar me këngë dhe ëndrra vashërie. E kur ndonjëherë i veshte mbrëmjeve, kur nuk e shihte askush, veç sa s’ fluturonte mbi Pashtrik ashtu si vërtet fluturon gjeraqina e malit dhe priste të kalonin ata tre muaj vadeje, ta bënim dasmën dhe t’i bashkonim zemrat. Edhe unë, Sokoli, bëja të pamundurën që t’i kryeja sa më shpejt punët e verës, se vadja shteronte e dasma duhej bërë. Kjo vade më dukej tepër e gjatë për t’u bashkuar me Gjeraqinën e, kur punët më zinin ngushtë, më dukej se koha kalonte shpejt e unë ngecja me punë nëpër duar.
Një mbrëmje Fronti Demokratik kishte një mbledhje urgjente. Thuhej se do të vinte dikush i lartë nga Komiteti. Përdegjeli lajmëroi derë për derë që patjetër në mbledhje të shkonte nga një mashkull shtëpie, kryesisht i zoti i shtëpisë. Atë natë shkoi xha Dema e ne mbetëm me frikë se çfarë lajmi do të na sillte. Ishim mësuar me lajme të këqija, për mbledhjen e fondit për Front, për punë angarie (të detyrueshme), për otkup (grumbullim kinse tepricash) e për çështje te tjera politike që për ditë po shtoheshin dhe përcilleshin heshtazi nga goja në veshë, se ec e guxo të flasësh publikisht se të quanin provokator e diversant e të pinte e zeza. Flitej se marrëdhëniet Jugosllavi – Shqipëri kishin arritur në pikën kritike dhe zemrën time ma kaploi një ogur i zi. A thua mos po ndodh diçka e papritur ! Dhe vërtet, kur erdhi xha Dema, ç’të dëgjonim. Ish bërë dhe i gjori. U premë edhe ne. Kishim dëgjuar se familjeve të mëdha që pushteti i quante kulakë, u vihej shqelmi në fyt: u caktohej tagër i lartë në para, u merrej drithi, u merrej bagëtia për mish, e shumëçka tjetër sa shkonin deri në ekstrem dhe kërkohej që të paguanin edhe për diellin që i ngrohte. E po të ndodhte kjo me ne, ç’do të bënim me njëzet e pesë anëtarë familjeje? Posa e piu një gllënjkë ujë nga shtamba, e shteri frymën me një ofshamë dhe tha: – Keq e më keq për ne… Po vendoset kufi dhe kufi i hekurt me Shqipërinë. Na lajmëruan se kush e thyen kufirin dhe zihet, vritet në vend pa amin. Pa vërejtjen “Ndal!” Nëna e kish dëgjuar nga larg, vrapoi e erdhi si plumb pushke, qëndroi përballë tij duke i rrahur kukat me shuplaka:
– Kuku për ne, efë, po nusja na paska metë anej! Mjera unë nana shka njeva! Tan aj harxhim për qez e tesha, tan aj gzim që po e pritshim e tash po na u kthehka në zehër. Medet për mua, or bir ! – dhe shpërtheu në vaj.
– Mos kukat, moj nuse, djalin e kemi shnosh e mirë. Shnosh ai. Nuk asht ky kufi vetëm për ne. A e di sa miqsi ka Hasi knej e anej kufinit?
– E di, efë, por mu po m’dhem zemra jeme.
E mora nënën për krahu dhe e qetësova duke i pohuar se mbase do të gjendej zgjidhja. Megjithëse unë në mendjen time s’mund ta përthekoja problemin. E shikoja fatin e atdheut që po ndahej në dysh, të Hasit që po ndahej në dysh dhe problemin se ne, që jetonim pranë tij, do ta kishim gjithmonë rrezikun kujdestar, do të mbetnim si zorrë e verbër ku nuk do të investohej asnjë qindarkë. Po për mua s’ishte më e vogël as kjo pengesë që më plandosi për toke. Gjysma e zemrës më mbeti andej e gjysma këndej që vuante e nuk plaste. E shëtisja mendjen natë e ditë për të gjetur zgjidhje e nuk gjeja dot. Ditët kaluan e kaloi dhe dita kur e kishim caktuar dasmën. Ajo ditë herë më vinte e errët si ditë ferri e herë më linte një shteg për të shpresuar ende. Hyra në dhomën time të dhëndërisë, shikova rreth e rrotull për të fituar një imazh të rrejshëm gëzimi, por kot. Fill pas m’u duk se po e shikoja Gjeraqinën time ulur mbi pajë duke dënesur e mallkuar kufirin dhe fatin tonë të zi. Këtë kufi do ta mallkonim me miliona herë ne e po aq do të na mallkonte dhe ai duke na u hakmarrë. Kur kaloi një javë, pas vades së caktuar për dasmë, erdhi vonë nga Shqipëria në Demjan një dajë i Gjeraqinës dhe na e solli lajmin se miku, gjyshi i Gjeraqinës, Smajl Kodra, nga Shalqini, i bënte të fala babait dhe i thoshte:
“S’paska qenë kësmet të realizohet miqësia jonë. Kaloi vadja e as nuk e more as nuk e lirove vajzën, miko! S’po të bëj fajtor ty se këtë plagë na e shkaktoi kufiri i mallkuar që u vu në mes nesh dhe tradhtia jugosllave. Prandaj, të pres edhe një javë dhe më jep rrugë: ose merre, ose liroje. Ti e di. Duhen dhjetë minuta për ta zënë shiu barin ose lamën e shtruar dhe prishet, duhet një orë të vonohesh për ta përcjellë nuse e femra mund ta bëjë një horrllëk, ndërsa duhen njëzete katër orë që të vdekurin ta varrosësh, se pret”. Sa trishtim me këto koka malesh që kanë shumë herë gjëra të mençura që bota nuk i ka, por këto që i dëgjova! Sa mosbesim ndaj femrës: i vdekuri pret për t’u varrosur e femra nuk pret asnjë orë pa u martuar. Dhe këto fjalë fliteshin në konotacion për Gjeraqinën time që ishte engjëll.
Babai na mblodhi në hajat të dhomës të gjithë meshkujt dhe, pas konsultimit, mikut ia dërguam këtë përgjigje: “Nuk kemi anëtar të familjes për të lëshuar. Në mos ardhshim edhe një javë, mazotmakeq për ne, je i lirë për ta martuar vajzën”. Fjalët e para më pëlqyen, por këto të fundit thua se ma hoqën një copë mishi nga zemra dhe plaga më rrodhi gjak. Më vonë u konsultuam me njerëz të besueshëm dhe na e tërhoqën vërejtjen: “Mos rrezikoni! Edhe po e morët, ju keqtrajtojnë që e keni thyer kufirin, e po ju zunë, ju vrasin si diversantë, ose ju burgosin”. I thashë babait menjëherë:
– Unë do të rrezikoj me çdo kusht.
– Kufinin, biro, sot e run vdekja. Ajo të merr. E manej? Manej ma mirë të futemi edhe na në vorr për së gjalli. Duhet ta kemi menen e t’u ikimbaladave të darsmeve – tha babai.
– Të paça nëna! Na le me kët dhimtë. Mos na e bën dhimtën sa bjeshka sa s’mund ta çojmë.
Ja, si rastisi puna edhe me emra. S’mund e kalova bjeshkën as unë Sokoli, as ajo Gjeraqina,
edhe pse rrugët i dija si kah Kroi i Kufirit, te Guri i Thatë, si në anën tjetër kah Qafa e Mullarëve.
Në çdo anë ishte rrezik. Dhe kështu java kaloi. Shpresat m’ u prenë, por në asnjë mënyrë nuk do
ta pranoja martesën e saj diku tjetër. Më mbeti në kujtesë vetëm dashuria jonë e dikurshme.
II
E kisha në Shalqin një teze dhe unë me nënën shkoja shpesh te ajo. Dhe aty e takoja shpesh Gjeraqinën. Zoti e kish qëndisur atë vajzë si kish ditur më së miri. Thua se e mbante diellin në ballë dhe kur e largonte shaminë, shkëlqente fytyra e saj fluçkë e bardhë. Po të ishe i vdekur, ngjalleshe vetëm për te. Kjo më dha krahë engjëjsh dhe guxim që di të japë vetëm zemra dhe kur qemë një ditë vetëm, e pyeta:
– Gjeraqinë, mund të të them diçka në besë? – Fol, Sokol, kush guxon ta marrë lirinë tënde të fjalës. Fjala nuk bën mort. Ajo mund të të plagosë dhe mund të të shërojë. Këtu në Malësi fjalës i rri kujdestar plumbi, por fol.
– Po të jetë kësmet dhe të marrim bekimin e prindërve a do të martohesh me mua?
Thua se një zjarr u ndez në zemrën e saj, pastaj ia përfshiu tërë trupin e erdh e u zbraz në fytyrën e saj duke e kthyer në flakë. Me maja gishtash e uli shaminë e kuqe për t’ia zënë gjysmën e ballit. Në mua e përplasi një shikim të kallur dhe me ata dy sy vezullues, që shkrepnin si dy yje në natën e errët, më depërtoi tej e mbanë. Ishte kjo një blendë që e fshehu në zemrën e saj dashurinë që ndjente për mua. Dhe nuk foli. Sigurisht u zu e papërgatitur t’i hynte një lumi të rrëmbyeshëm që të merr me vete e s’ke qejf të shpëtosh. Krejt kjo po ndodhte këtu ku ndjenjat pengoheshin me njëmijë pengesa e ndëshkoheshin edhe me plumb. Iku dhe nuk foli gjë. Madje nuk e pashë ditë të tëra.
Thashë se mos e bëra një veprim skandaloz. Por papritur, kur erdha herën tjetër, edhe pse mendoja se s’do ta takoja kurrë, pasi më përshëndeti, tezja ma lëshoi në dorë një letër. U skajova në fund të kopshtit dhe e hapa. Besoni se nuk e vërejta fillimin dhe përmbajtjen, por vetëm fundin ku shkruante: “Gjeraqina me mall”. Pastaj i përpina fjalët e saj si margaritarë që t’i ruaja përjetësisht në kujtesën time. Në mes tjerash shkruante: “Fat më të mirë unë nuk dua, veç a do Zoti dhe prindërit e mi që kjo të realizohet. Bëj çdo gjë që kjo të realizohet. Takohemi te kroi në orën dymbëdhjetë”. Ja, ky vullkan i heshtur që nuk shpërtheu me fjalë, shpërtheu me shkrim. Në orën dymbëdhjetë unë isha te kroi. Nuk isha më Sokoli që ecën në tokë, po ai që e fshikulloja qiellin me krahë dhe më mungonte vetëm Gjeraqina që të çanim së bashku qiellin e pafund. Ajo erdhi më në fund si vjen vera. Të dy kishim aq shumë fjalë për të thënë sa nuk e thamë në fillim asnjë. E dija se unë duhej të filloja. Kështu së paku thoshte tradita. Ajo rrinte në anë tjetër të çezmës e unë në anën tjetër.
– Gjeraqinë, – i thashë, unë të dua, të dua që tërë jetën të jemi bashkë dhe për ta realizuar këtë
edhe shpirtin do ta jap.
– Edhe unë të dua, Sokol. Por të lutem mos të na shohë kush se pastaj shembet dhe bjeshka mbi ne. Kur ajo u ul për ta mbushur shtambën tjetër e shkujdesur por e tensionuar, e ula kokën dhe e putha. Më buzëqeshi si dielli i fshehur pas reve dhe e skuqur flakë ma zgjati dorën. Nuk kishte fuqi tjetër të ma kthente këtë puthje sepse me shekuj ndjenjat e vajzave ishin ndrydhur e përdhunuar. Vetëm ma zgjati dorën dhe më tha:
– Kjo përshëndetje është dhe besa që po ta jap. Amanetin kryeje!
– Do ta kryej, besën e ke. Mirupafshim!
– Mirupafshim! – më tha dhe fluturoi.
Pastaj tezja i tha nënës që ta kërkonin Gjeraqinën për nuse dhe gjithçka shkoi simë së miri.
III
Dy muaj pas mbylljes së kufirit mora vesh se e kishin martuar. Pas pesë vjet martese ishte sëmur rëndë dhe kish vdekur duke e lënë një vajzë dy vjeç. Edhe unë pas një viti u martova dhe fëmijën e parë e pata djalë. Sikur këta fëmijë të takoheshin një ditë në atë krua dhe ta dëgjonin baladën e prindërve të tyre, baladë që nisi në një krua dhe mbaroi në një krua tjetër, te kroi i Gurit të Thatë, që e mori emrin Kroi i Kufirit! Ose ta fillonin një baladë të re që me siguri do të përfundonte me fund të lumtur, atë ditë kur do të thyhej kufiri dhe të çlirohej Kosova! Kur i shteroja krejt këto ngjarje, vendosej në mes meje dhe asaj kufiri në truallin shqiptar, me piramidë, me tela me gjemba, me rrymë si klon, me lehët mihur imët sa do t’i mbetnin gjurmët edhe miut po të kalonte, me pushkët në sy e syrin në shënjestër, këndej e andej kufirit, njëzet e gjashtë vjet rresht. Në këtë kohë sado pak qenë liberalizuar marrëdhëniet Jugosllavi – Shqipëri. Vinin prej andej ansamble kulturore, profesorë universiteti, bëheshin marrëdhënie tregtare. Edhe nga Kosova filluan të shkonin kolektive punonjëse, klube letrare. Qe e mundur sado pak takimi i farefisnisë së moçme. Shkoi me këtë rast edhe një burrë i tezes për ta vizituar të motrën në Shalqin. Kur u kthye, ma solli një dhuratë. Thashë mos ishte nga tezja. Kur çka të dëgjoj.
Ia kish dhënë burri i Gjeraqinës dhe i ish lutur që ta çonte amanetin në vend. Para se të vdiste, Gjeraqina i ish lutur të shoqit që herëdo- kurdo, kur t’i vijë mundësia, të m’i çonte mua të fejuarit të parë, një palë meste dhe një palë çorapë mbështjellë në një shami të kuqe. E kuptova se qe po ajo shami që e bartte sa qe vajzë dhe mestet e çorapët ishin nga paja përgatitur për mua. Në grykën e shputkës së majtë gjeta një copë letër ku shkruante “Nëqoftëse ndonjëherë të bie në dorë kjo letër, me këtë pajë, Sokol, dije se jetoja me kujtimin për ty. Unë po largohem nga jeta. Gjeraqina me mall”. M’ u duk se në mua u fut një kohë tjetër, një frymë e re, se po jetësohej e kaluara. S’di si u mbajta dhe s’u shemba për t’u rrasur shtatë pashë nën tokë. Më shkuan lotët dhe qaja si fëmijë. Atë pajë po e lanim me lot që të dy: ajo dikur dhe tashmë e vdekur e unë i gjallë e me blanë në zemër tërë jetën. Nuk i mbatha se kush do të m’i bënte “Me shëndet!” Gjeraqina ishte vetëm në kujtesën time. I shtrëngova fort në gji dhe i përqafova. E ndjeva veten qyqar edhe për emrin, dhe për guximin që s’bëra sa duhet për të. Më dha shpirt burrëria e burrit të saj dhe dashuria e saj e sinqertë që u fiksua në baladën e pajës. Për fat më kuptoi edhe ime shoqe së cilës ia kisha treguar të gjitha. Kisha frikë se mos edhe në këto ditë të fundit do ta gërryejë xhelozia, por m’u betua para familjes se do të ma kryente porosinë. Ishin këto fjalët e fundit thënë për të: “Pasi ajo edhe në gërhitjet e vdekjes e la këtë amanet, po e lë dhe unë timin. Kur të vdes vendosni mbi trupin tim këtë dhuratë dhe më varrosni me te në varr! Nëse di bilbili t’i këndojë dashurisë, di dhe qyqja të vajtojë për baladën e pajës me këto fjalë:
S’kish kufi që i ndante zemrat,
Por i ndau kufi i rremë;
Ndau Sokolin e Gjeraqinën
Që e mallkuan me mija nemë.