Këto ditë, përfundimisht, falë Unionit Gjithëshqiptar ”Vëllazërimi ynë” me seli në Tetovë, u botua fjalori arbërisht-shqip-kroatisht, me titull Fjalori i të folmes së sotme të arbëreshëve të Zarës” i autorit Dr. Kruno Krstiq, përkthyer-shqipëruar nga Mehmet Latifi.
Tentativat e shumta për të dalë në dritë ky fjalor nuk dhanë rezultatet e pritura, përderisa nuk ra në dorë të veprimtarit të çështjes kombëtare Lebit Murtishi, i cili gjeti forcë, guxim dhe gatishmëri që me ndihmën e Unionit gjithëshqiptar “Vëllazërimi ynë”, mundësoi daljen në dritë të këtij fjalori.
Fjalori i të folmes së arbëreshëve të Zarës, që siç shprehet në një intervistë Akademiku Aleksandër Stipçeviqi, “Gjya e rujtun 300 vjet”, që është botuar në Shtëpinë botuese “Tringa Design” në Tetovë, në afro 320 faqe, përmban një mori të madhe fjalësh, fjali dhe shprehje të të folmes së arbëreshëve të Zarës, duke ruajtur në masë të madhe origjinalitetin burimor të fjalës shqipe, raporton INA.
Ky fjalor i kushtohet arbëreshëve të cilët gati tre shekuj janë të ndarë nga trungu shqiptar, nga vazhdimsia shqiptare, dhe jetojnë të izoluar nga tërësia, në një mënyrë të getoizuar dhe nuk e kanë humbur e harruar gjuhën, zakonet, traditat këngët e shumëçka shqiptare, aq sa u kanë mundësuar kushtet.
Dr. Kruno Krstiqin, eruditin dhe filozofin e madh arbëresh, i cili bëri një punë shumë të madhe duke mbledhur për afro gjysmë shekulli fjalë për fjalë këtë pasuri leksike që e kanë sjellë arbëreshët nga vendlindja e tyre, nga Shqipëria e Veriut , por edhe mbase e pagoi me shëndetin dhe jetën e vet, pas gjithë asaj që ndodhi pas promovimit të “Fjalorit të folmes së arbëreshëve të Zarës”. Për shkencën e albanologjisë-, ai e ka shpëtuar një material me vlera tejet të çmuara shkencore që dalëngadalë po shuhet dhe po zhduket, që me siguri do t’u shërbejë në rend të parë arbëreshëve, shqiptarëve në përgjithësi, gjuhëtarëve (albanologëve), filozofëve dhe historianëve për hulumtime të mëtejme.
Ilirologu, arkeologu, ballkanologu, albanologu, eruditi, hulumtuesi e studiuesi i pashembullt arbëresh, Akademiku, prof.Dr.Aleksandër Stipçeviqi, për përkthimin e fjalorit të „Të folmes së arbëreshëve të Zarës“, që më që më 2007, është shprehur se u preferoj kompetentëve që ta mbështesin botimin e fjalorit, që ka vlera të shumta shkencore.
Akademiku, prof.Dr.Aleksandër Stipçeviqi në parathënie shkruan:Para njëzet viteve, Bashkësia vendore Arbanasi, e ka botuar librin që e ka shkruar shkencëtari ynë eminent, filozofi dhe filologu Dr.Kruno Krstiqi, i lindur Arbënesh. Libri i tij ka shkaktuar interesim të madh të opinionit shkencor, ndaj për një kohë të shkurtër të 1.000 ekzemplarët e botuar, disa janë shpërndarë e disa janë shitur në vend dhe jashtë vendit. Megjithatë, kërkesa për këtë fjalor edhe sot e kësaj dite është e madhe, ndaj Shoqata e Arbëreshëve të Zarës synon që në një kohë sa më të afërt, ta riboton këtë libër.
Vlera e këtij libri është në atë se aty është përmbledhur materiali i një dialekti shqiptar që ka ruajtur shumë fjalë të vjetra dhe forma gramatikore, që në ndërkohë janë zhdukur edhe në vetë gjuhën shqipe, që flitet në Shqipëri.Në veçanti është e rëndësishme ajo që Dr. Kruno Krstiqi, ka mundur në kohën e vet të mbledhë fjalë që në ndërkohë janë harruar edhe në vetë Arbëreshin, sepse, për fat të keq, e folmja e arbëreshëve në Arbëresh, po zhduket në mënyrë rapide. Është më se e besueshme, se për nja pesëdhjetë vjet, do të jenë të rrallë ata që do ta flasin këtë gjuhë. Do të ishte dëm i madh për albanologjinë, sepse kjo e folme e petrifikuar ( e shtanguar, gurëzuar, shkëmbuar-vër. M.L.) ka qenë tejet interesant, është edhe sot, për linguistët dhe ballkanologët në përgjithësi. Nuk është e rastësishme që për atë gjuhë janë shkruar shumë punime dhe libra, që Akademik Idriz Ajeti ka doktoruar në këtë gjuhë, që edhe sot shumë ekspert, veçanërisht nga Shqipëria, por edhe nga Italia dhe Franca, interesohen për gjuhën arbëreshe.
„Përkthimi“, nëse mund të shprehem ashtu, nga gjuha arbëreshe, në gjuhën letrare shqipe, do ta shtojë interesimin e linguistëve, si për gjuhën që flitet në Arbëresh afër Zarës, ashtu edhe për historinë e gjuhës shqipe në përgjithësi.E kam një kopje të këtij përkthimi që e ka bërë Mehmet Latifi, dhe mundem vetëm ta lavdëroj këtë punim dhe tu preferoj kompetentëve që të ndihmojnë financiarisht për botimin e punimit të tij“.Prof. Dr. Nebi Dervishi, pedagog në Universitetin Shtetëror të Tetovës, në fjalën e tij kushtuar dorëshkrimit të këtij fjalori të shqipëruar, mes tjerash shprehet:Unë, pata fatin që të njihem që në fillim me përmbajtjen e fjalorit të Dr Kruno Krstiqit, “Fjalorit të folmes së arbëreshëve të Zarës”, botuar në gjuhën kroate në vitin 1987 në Zarë dhe i shqipëruar vite më vonë nga zotëri Mehmet Latifi, gjurmues i apasionuar, i palodhshëm i thesarit, trashëgimisë e të leksikut kombëtar, pasi që kamë qenë redaktor i fjalorit të shqipëruar.
Sigurisht, funksioni i recenbës sime në fillim fare, ishte që krahas vlerave të pakontestueshme të fjalorit të Dr Kruno Krstiqit, eruditit e filozofit të madh arbëresh, i cili me botimin (hartimin), mbledhjen, sistematizimin e të folmes së arbëreshëve të Zarës, të inkurajojë zotëri Mehmet Latifin, pasi e njeh dhe komunikon bukur me gjuhën kroate, këtë fjalor me vlera të mëdha leksike e gjuhësore, të njejtin edhe ta shqipërojë.
Sot, në momentin që vepra e Dr Kruno Krstiqit, “Fjalori i të folmes së arbëreshëve të Zarës”, botuar në origjinal që më vitin 1987, dhe shqipëruar nga zotëri Mehmet Latifi, është në fazën e botimit, mund të konstatoj me kënaqësi të veçantë se shumë nga sugjerimet e mija janë marrë në konsideratë dhe ne të gjithë së bashku do të kemi në duar një libër të rrallë të të folmes së arbëreshëve, që deri tani u mungonte bibliotekave tona.
Problemi i diasporës shqiptare, si pjesë përbërëse dhe shumë e dhembshme kombëtare, kohët e fundit është gjithnjë e më aktuale në rrethet shkencore e politike, si brenda ashtu edhe jashtë Shqipërisë. E kaluara e Arbneshit, si koloni shqiptare, jeta shoqërore, politike, ekonomike dhe kulturore, gjatë shekujve XVIII-XX, ka tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve vendas e të huaj, të fushave të ndryshme të shkencave filologjike dhe shoqërore.
Studimet e shumta dhe të llojllojshme, linguistike, etnografike, arkeologjike, ekonomike, sociologjike, politike, në të cilat në mënyrë krahasuese është tentuar të studiohet dhe të paraqitet gjendja e tanishme e ruajtjes së elementeve gjuhësore, traditës, etnografisë, përkatësisë kombëtare, e posaçërisht përshtatja e rrethanave të reja politike, shoqërore dhe kulturore në një ambient të ri me ndryshime të konsiderueshme në karakter dhe mentalitet, nuk na kanë dhënë një sintezë apo studim, me sa jemi në dijeni në, të kompletuar, duke krijuar kështu një zbrazësi, të cilën shpresojmë se së shpejti do ta tejkalojmë me një studim komplet, të mbështetur në hulumtime dhe kërkime disavjeçare, ku janë përfshirë momentet që nga shpërngulja e parë e deri në fillim të Luftës së Dytë Botërore.
Njëra nga kolonitë e shumta shqiptare që veçohet më së shumti dhe ka diçka të posaçme, është Arbëneshi-Arbanasi, ose siç do të quhet nga vetë banorët shqiptar Arbnesh i Zarës… ku eruditi dhe filozofi i shquar arbëresh Dr Kruno Krstiq, gati për 50 vjet, mblodhi, sistematizoi e hartoi Fjalorin e tij të leksikut e të folmes së arbëreshëve të Zarës.
Në qoftë se çdo monografi apo fjalor të leksikut, e në këtë kuadër edhe të fjalorit- në kuptimin e plotë të fjalës, duhet të mbështetet në materialin faktografik, në korpusin e burimeve relevante, e këtë parakusht ose premisë të domosdoshme, e themi me bindjen e plotë se e plotëson edhe dorëshkrimi që kemi në dorë.
Autori, si dhe përkthyesi, zotëri Mehmet Latifi, me pasionin e gjurmuesit, vullnet dhe durim për lakmi, i është përveshur punës duke u bazuar në Fjalorin e Dr Kruno Krstiqit, i cili ka vjelë dokumente, fjalorë, libra si dhe kujtimet e evokimet e bashkëkohanikëve, si dhe shqipëruesi Mehmet Latifi, duke jetuar e komunikuar për një kohë të gjatë në këtë pjesë të diasporës shqiptare, t’i sistemojë dalëngadalë me kujdes e pasion të veçantë.
Por, merita kryesore e shqipëruesit qëndron në përkthimin autentik e vërtetësi, duke përdorur një mori fjalorësh, në mënyrë objektive të leksikut e të folmes në gjuhën shqipe.
Qëllimi parësor e esencial i këtij recensioni është për të tërhequr vëmendjen e lexuesit të nderuar, lidhur me vlerat e mëdha që ka ky fjalor i të folmes së arbëreshëve të Zarës, gjuhë e cila dita ditës po zbehet dhe po zhduket.