NDRIÇIM KULLA
Biografi i At Valentinit, Attilio Vaccaro, në të parën biografi për të, të botuar në 2008 në Romë, ka tërhequr vëmendjen mbi rëndësinë e asaj pjese të veprës së tij, që ka të bëjë me studimet mbi ikonografinë bizantine në zonat arbëreshe të Italisë së Jugut. Profesor Vaccaro shkruan:
Më pak të njohur, por jo për këtë arsye më pak të çmuar, janë punimet e tij për artin kishtar (figurative) bizantin, pak të përmendur nëpër bibliografitë e hartuara deri tani apo në shkrimet përkujtimore. Rëndësia e pikturës greko-shqiptare (e arbëreshëve) të Siçilisë i ishte bërë e njohur publikut nga jezuiti rreth gjysmë shekulli më parë. I takon, pikërisht, merita e rivlerësimit të këtyre shembujve të anashkaluar të artit kishtar siçilian, nëpërmjet një ekspozite të organizuar më 1957 nën kujdesin e “Shoqërisë Katolike Italiane për Orientin e Krishterë”. Paneli i ekspozitës përmbante 61 ikona, nga të cilat 26 ekzemplarë ishin identifikuar nga Valentini, si prodhim vendas i kryer në fund të shekullit XVIII dhe gjatë gjithë shekullit XIX, si p.sh. versionet e ripunuara të Apostujve dhe Etërve të Kishës, që sot gjenden në Ikonostasin e Kishës së Shën Nikollit në “Piana degli Albanesi”. Në kërkimet e tij me temë artistike- fetare, studiuesi gjithmonë ka arritur të spikasë ato karakteristika, shenja piktoreske dhe melodike të pranishme në vendet me traditë bizantine, që u janë përgjigjur momenteve të jetës së përditshme të shtresave të gjera të popullsisë. Duke ndjekur gjurmët fetare të komplekseve të mëdhenj piktoreskë, të ritmeve ikonografike dhe melodike që sfidojnë shkëlqimin e liturgjisë bizantine, autori ka mundur të japë, më 1958, si përfundim një punim domethënës me titull “Poezia, melodia, piktura dhe përkatësitë e tyre të ndërsjella në artin bizantin”. Këto teza do të thellohen dhe pasurohen me punime të tjera mbresëlënëse mbi “koine-n” piktoreske të artit figurativ të krishterë (paleokristian dhe bizanto-roman), dhe mbi pikturën atonite (me ngjyra pastel) krahasuar me artin e mëparshëm kishtar.
Ata që njihen me veprën e plotë të At Valentinit, nuk mund të mos habiten me vendin që ka zënë bizantologjia në sferën e interesave të tij si studiues, që prej artit figurativ kishtar (ikonografisë), te muzika dhe poezia bizantine. Ajo gjë që na duket se nuk ka arritur që ta kapë Attilio Vaccaro është se përkushtimi çuditërisht i madh i At Valentinit ndaj ikonografisë bizantine ishte rezultat i përkushtimit të tij te parimi i ekumenizmit. E vërteta është se veprimtaria e At Valentinit si bizantolog është fryt i shpirtit dhe besimit të tij ekumenist, pra të rritjes së frymës së mirëkuptimit mes dy Kishave. Një vend të rëndësishëm në punën e tij si bizantolog zinin edhe kishat e ritit bizantin në Siçili dhe Kalabri, veçanërisht në horat e arbëreshëve (horë: katund). Sot, fjalët e mëposhtme që do të citoj nga At Valentini mund të jenë të vërteta dhe nuk shkaktojnë ndonjë reagim të madh, por në kohën që u thanë prej tij, në vitet 1957-’58, qenë një pohim i guximshëm nga goja dhe pena e një kleriku katolik, aq më tepër të një jezuiti. Në fjalën paraqitëse për “Veprat e ekspozuara në ekspozitën e Artit Bizantin në Piana degli Albanesi” (1957- 1959), At Zef Valentini tha:
Arti kishtar bizantin, gati si rit liturgjik, për të cilin mund të themi se nëse nuk është pjesë e plotë e tij, të paktën është pjesë përbërëse, ka pasur një jetë shumë më të qëndrueshme se sa perandoria bizantine nga e cila mori emrin, dhe ka demonstruar një farë vitaliteti, të paktën deri në fund të shekullit XVIII, e në një farë kuptimi deri më sot. Prandaj, mund të kufizohemi në studimin e historisë së tij, me periudhën që mbaron me rënien e Kostandinopojës në dorën e turqve, për arsye se vetëm deri në atë periudhë jeta kristiane bizantine ishte plotësisht ajo e një komunitetit integral fetar politiko- kulturor; por me shumë të drejtë, po ashtu nuk mund të kufizohemi në një farë epoke për arsye vetëm stilistike, sikur është ose një stil i vetëm ose një kompleks i kufizuar i elementëve stilistikë që me plot të drejtë mund të pranohen si bizantine: historia e artit bizantin, e në veçanti ai i artit të pikturës, është shumë i shtrirë jo vetëm në kohë dhe në hapësirë, por edhe në stile; arti bizantin, më shumë se një stil i përcaktuar, është një konceptim i artit dhe i jetës kristiane që jepet nga stile të ndryshme në vende të ndryshme dhe në epoka të ndryshme, ose edhe në stile të ndryshme në të njëjtin vend ose në stile të ndryshme në vende të ndryshme, por në të njëjtën epokë.
Këto rreshta tregojnë thellësinë e njohurive të At Zef Valentinit në bizantologji, jo vetëm në ikonografi, por edhe në historinë dhe artin bizantin në përgjithësi. Vetëm një shpirt i madh ekumenist si ai i At Valentinit mund t’u përkushtohej kaq thellë studimeve bizantologjike, duke qenë një klerik jezuit, i ngarkuar me një mision kulturor si ai i tij. Në kohën kur At Valentini shkruante kështu ishte një akt kuraje që një klerik katolik të shprehte mendime të tilla. Të mos harrojmë se vetëm në vitin 2002, pra, rreth katër dekada pasi ai shprehte këto fjalë, një Papë, Gjon Pali II, shkoi për herë të parë për vizitë në Athinë dhe i kërkoi falje Krishterimit Lindor për pushtimin e Kostandinopojës nga Kryqëzata e Katërt në vitin 1204, një ngjarje kjo tronditëse për botën bizantine që shkaktonte akoma dhimbje te besimtarët ortodoksë. Në fjalën paraqitëse për “Veprat e ekspozuara në ekspozitën e Artit Bizantin në Piana degli Albanesi” (1957-1959), At Zef Valentini gjente pikat e përkimit në mes dy kKishave në artin ikonografik:
Ajo që është e përbashkët, është konceptimi teologjik, në kuptimin se piktura bizantine duhet të jetë në përputhje me mendimin teologjik bizantin dhe duhet të drejtohet plotësisht nga dogmatika, ose kur është rasti, nga mistika dhe nga konceptimi asketik bizantin; duhet të jetë fetar plotësisht, edhe nëse eventualisht i stilit realist; duhet të përkojë me kuptimin dhe me kërkesat ekleziologjike (Ecclesiologico: Doktrina teologjike katolike rreth origjinës, natyrës dhe atributeve të Kishës; çdo disiplinë, edhe jo katolike, që studion kishën si komunitet të besimtarëve) bizantine, prandaj nuk mund të jetë një fakt individual, një mënyrë personale për të parë subjektet, por të flasë me një gjuhë drejtpërdrejt të kuptueshme për të gjithë kishën; pastaj t’u qëndrosh edhe skemave tradicionale, të cilat, nëse kufizojnë gjetjen në këtë shtrëngim, megjithatë venë në provë forcat më të thella ekspresive të artistit të veçantë, nëse është artist dhe jo vetëm artizan.
Këtu është teologu ekumenist që flet. Argumentet që sjell këtu At Zef Valentini janë të një niveli të tillë të lartë teologjik që do të shërbenin si premisa të vlefshme në çdo dialog konstruktiv mes Kishës së Perëndimit dhe asaj të Lindjes. Por At Zef Valentini ka mbrojtur më tepër se një tezë të guximshme në lidhje me marrëdhëniet mes dy Kishave, asaj romane dhe asaj bizantine. Në vazhdim të fjalës së tij paraqitëse për “Veprat e ekspozuara në ekspozitën e Artit Bizantin në Piana degli Albanesi” (1957- 1959), At Zef Valentini tha duke mbrojtur tezën se arti që u bë pas shpërbërjes së Perandorisë Bizantine, nuk mund të shihet si i pavlefshëm për shkak se nuk ekzistonte më autoriteti shtetëror me të cilin ishte identifikuar ky art, kur tanimë ky art kishte krijuar një traditë të tillë sa mund të vazhdonte të kishte një ekzistencë të tijën:
Nëse kjo pranohet, nuk ka pse të mos pranohet në grupin e veprave të artit bizantin ai prodhim i mëvonshëm me rënien e Kostandinopojës, që, veçanërisht nga studimet e Bettini e më vonë, njihet me emrin e pikturës “kretase”, me përjashtim kur u largua nga tradita bizantine jo vetëm për arsye të stilit, por edhe të përmbajtjes teologjike ose të përfaqësimit historiko-teologjik. Sa për ta konkretizuar, nuk na duket për shembull, pjesë plotësisht e drejtë në qytetin e artit bizantin, një Lindje e Jezusit me Madonën përkatëse të gjunjëzuar, në vend që të jetë e shtrirë në dyshekun e saj të purpurt, pranë me grazhdin e Fëmijës, ose një Krijim i stilit të Mikelanxhelos në të cilën, në veprën krijuese figuron Zoti dhe jo Fjala, të gjitha në mënyrë të pavarur nga stili i punës; gjithashtu, kështu mund të themi për shumë Madona shumë të bukura dhe shumë të përshpirtshme toskane, që japin një iluzion të hapur të bizantinizmit, por nuk hyjnë në asnjë nga tipat që teologjia ikonografike tradicionale bizantine do të pranonte si të sajat; ai, në këtë rast, është prodhim i imituar bizantin, por jo bizantin. Nga ana tjetër, mund të ndodhë që një kompozicion të paraqesë disa elementë ikonografikë plotësisht bizantinë, bashkë me gjetje të tjera të lira ose të influencës së huaj, për shembull, perëndimore; ose një ikonografi e mirë në stilin barok ose romak ose tjetër; gjithashtu, duke mos i marrë dot vepra të tilla si ekzemplarë të pikturës bizantine, nuk mund t’i përjashtojmë me vendosmëri nga kuadri i historisë së saj, sepse në një farë shkalle prej tyre vijnë dhe varen prej tyre, e ndoshta të afta të na ndriçojnë për ndonjë pikë që meriton vëmendje të veçantë.
Ishte kjo një tezë e guximshme teologjike e At Valentinit, një tezë ku në personin e tij nuk ishte ekumenisti ai që ndikonte historianin e artit, filozofinë e historisë apo edhe ikonografin tek ai, por ishin këta që i sillnin argumente ekumenistit. Në Itali kishte një prirje në qarqet klerikale katolike dhe të studiuesve afër Kishës Katolike, që të nënvlerësohej arti kishtar bizantin që ishte kultivuar në Italinë e Jugut pas rënies së Kostandinopojës, duke u quajtur një gjë që vazhdoi për inerci, pa pasur një qendër që ta ushqente dhe frymëzonte, pasi me pushtimin e Kostandinopojës nga turqit u ndërprenë lidhjet mes Patrikanës së Kostandinopojës dhe komuniteteve që ndiqnin ritin ortodoks në Italinë e Jugut. At Valentini nuk e pranonte këtë tezë dhe me prova e me kompetencë si studiues interdisiplinar vërtetoi të kundërtën. Ishte kjo një kauzë e Ekumenizmit. At Valentini edhe në pamje ishte ekumenist. Ai shpeshherë kishte pamjen e një murgu të ritit lindor, ashtu i veshur me atë rrobën e tij me mëngë të gjera dhe me mjekrën e madhe. Me këtë nuk duam të themi se At Valentini kishte prirje për të kaluar në ritin lindor, por se ai kishte prirje për ta nënvlerësuar ndarjen mes dy kishave, në favor të ekumenizmit. Bashkëpunëtori dhe miku i tij i ngushtë Alesandro Scurani, shkruan mbi këtë anë të At Valentinit:
Rezultati i kësaj pune të At Valentinit ishte që për herë të parë u bë katalogizimi në përmasa të tilla i artit kishtar bizantin në këtë pjesë të Italisë. Cilido studiues që njihet me këtë katalog nuk mund të mos vërejë se ai është punuar nga dora e një profesionisti i cili ka edhe meritën se ka hyrë në detajizime që zakonisht nuk gjenden në katalogët e zakonshëm. Një nga vështirësitë e mëdha në punë të këtij lloji qëndron në njohjen e nuancave të gjuhës kishtare greke të kohës kur janë punuar ikonat. At Valentini, përveçse si ikonograf, e ka treguar veten edhe si njohës i rrallë i greqishtes kishtare. Studiuesi me emër i kësaj fushe, R. Reul, në një shkrim të botuar në “Revue Benedictine”, në 1959, thotë mbi katalogun e At Valentinit:
Një katalog larg-qëmtues dhe mirëpërshkrues, me komente të detajuara të veprave që përmban kjo ekspozitë, shumicën e të cilave e ka studiuar dhe klasifikuar vetë autori. Një dokumentim me vlerë të rrallë e të pashoqe ikonografike dhe bibliografike, e veprimtarisë kulturore dhe shpirtërore, që lulëzoi në kolonitë shqiptare të Siçilisë në gjysmë-mijëvjeçarin e jetës së tyre në atdheun e ri.
Do të mjaftonin vetëm këto kërkime të At Valentinit për ta futur atë në radhën e bizantologëve të rëndësishëm. Është e vërtetë se për pikturën fetare bizantine të Sicilisë dhe të Italisë së Jugut ishte folur e shkruar që para At Valentinit, por këtij i takon merita e pamohueshme që evidentoi një pjesë të mbetur në hije të artit kishtar bizantin të Italisë. Në 1957 në një ekspozitë që u organizua nën kujdesin e “Shoqërisë Katolike Italiane për Orientin e Krishterë”, ku nga 61 ikona, 26 qenë rezultat i kërkimeve të At Valentinit. Shpirti ekumenik i At Valentinit ishte kaq i gjerë sa e bënte atë të ishte një nga të parët studiues klerikalë katolikë që pranonte se arti kishtar bizantin në Itali pati një zhvillim jo të parëndësishëm edhe pas largimit të Perandorisë Bizantine nga Italia e Jugut. Por nuk ka dyshim se studimi i At Valentinit që vërteton katërçipërisht rangun e tij si bizantolog i kompletuar është ai me titull “Poezia, melodia piktura dhe përkatësitë e tyre të ndërsjella në artin bizantin”, i përfunduar në 1958. Në këtë studim autori ka arritur të na zbërthejë atë harmoni që ekziston në tërësinë e artit kishtar bizantin, që nga piktura te poezia dhe muzika. Në këtë studim shfaqet riti bizantin, liturgjia bizantine, në përmasën e saj artistike. Ky studim përmban teza që do të përbënin bërthamën e studimeve, pse jo të librave të tjerë mbi këto tema. Disa prej këtyre tezave At Valentini i zhvilloi në studime të tjera, si ai mbi koine-n e artit figurativ të krishterë (paleo-kristian dhe bizantino-roman), si dhe mbi pikturën atonite (me ngjyra pastel), duke i parë nga pikëpamja e krahasimit me artin kishtar të periudhave të tjera. E gjithë puna e At Valentinit si koleksionist i artit figurativ bizantin ishte në funksion të një studimi, mbi të cilin ai punoi derisa dha frymën e fundit në shtratin e tij në spital. Ishte fjala për një studim, mbi të cilin ai vuri të gjithë pasionin e tij si bizantolog. Ky studim u botua pjesërisht kur ai ishte gjallë në revistën “Oriente Cristiano”, për të vazhduar botimi i tij edhe pas vdekjes së tij. At Valentinit nuk ishte thjesht një bizantolog, por edhe një këngëtar i psalmeve bizantine, në interpretimin e të cilave arrinte nivelin e katërt të tonalitetit, gjë që do të ngjallte nderimin e çdo interpretuesi profesionist të këtyre psalmeve. Ai ishte, veç të tjerash, një valltar i pasionuar i valleve bizantine. Një meritë e At Valentinit është se si kritik letrar ai zbuloi gjurmët e ekumenizmit në letërsinë shqipe. Për atë, poema e pambaruar e arbëreshit Zef Skiroi “Kthimi” është kryevepra e poezisë filozofike dhe fetare shqiptare, ajo për shqiptarët është si “Komedia Hyjnore” e Dantes për italianët. At Valentini shkruante:
Madje, përveç kësaj, “Kthimit” duhet t’i njihet- akoma edhe më shumë se çdo gjë tjetër- parësia në rang botëror si poemë e ekumenizmit, ku çdo e vërtetë filozofike dhe religjioze arrin të shprehet ashtu siç mund të konceptohet më mirë, brenda ambientit të vet, të marrë, të çliruar nga lënda bazë, e pastaj të ripunuar si një diamante, të ngallmuar për të shkëlqyer fisnikërisht në kurorën e mrekullueshme të katolicizmit më ortodoks; e bashkë me të edhe vetë Shqipëria e vogël, aq e ngucur në kufij, po aq vërshonjëse në vitalitet njerëzor, gjithnjë e më shumë efikase sa më shumë e injoruar, aq xheloze në ruajtjen e individualitetit të saj etnik, po njëherësh edhe aq universaliste, kaq fatkeqe, po edhe gjithmonë e ruajtur nga Zoti në vijim të misionit të saj sekret; Ja, falë tij, Shqipëria e vogël dhe e madhe, zë një vend të merituar, në mos nderi, në historinë e ekumenizmit botëror.
Deri më tani kemi përmendur gjerësisht shumë aspekte të veprës së At Valentinit që janë si të thuash, laike, dhe kemi lënë pa përmendur ose kemi përmendur vetëm kalimthi atë pjesë të veprës së tij në të cilën ai na shfaqet si teolog. Sigurisht se At Zef Valentini nuk mund të quhet ndonjë autoritet në teologji, se drejtimi që ai mori si misionar nuk kishte të bënte me studimet teologjike. Megjithatë na ka lënë studime ku shfaqet edhe kompetenca e tij si teolog. Hagiografia, siç quhet historia e jetës dhe e bëmave të shenjtorëve, në Shqipëri nis me At Valentinin. Në disa studime ai na sjell të dhëna të hollësishme mbi traditën shqiptare mbi shenjtorët, veçoritë shqiptare të kulteve të shenjtorëve të ndryshëm. Edhe kur bën përshkrime të ikonave, ai na tregon kompetencë teologjike. Kështu, në shënimin shoqërues në “Veprat e ekspozuara në ekspozitën e Artit Bizantin në Piana degli Albanesi” (1957-1959), At Valentini thotë për një ikonë të Shën Marisë:
GJUMI I SHUMË SË SHENJTËS DEIPARA
(Dormizione = në Kishën Orientale kalimi i Virgjëreshës Maria nga kjo në jetën tjetër) – (Fjetja e Virgjëreshës Maria) kuptohet vdekja, si një e përgjumur, por e kapërcyer nga Ngjitja (Assunzione) që këtu është e paraqitur edhe në mënyrë të dukshme, në skenën e planit të sipërm. Poshtë, në plan të parë dallohet, me vështrimin si qendër perspektive dhe ideale e të gjithë tablosë, kufoma e shenjtë, pa lëvizur dhe pak e ngrirë, por megjithatë, gjithmonë disi elastike në mantelin dhe shtratin e saj të purpurt, me fytyrën e zbehtë, por jo në mënyrë tragjike si kufomë, por përkundrazi, më shumë si dremitje e madhe.
Te koka e saj është Shën Petro që bën temjanisjen; ngjitur te këmbët është Shën Pavli me dishepullin Timoteo; i përkulur pothuajse për të dëgjuar zemrën e Marias, i preferuari i saj Llukai mjeku; në të dy anët, grupe apostujsh dhe dishepujsh ndërmjet të cilëve mund të vihen re dy të zbukuruar me mantel dhe petrahil papnor, Shën Jakovi “vëllai i Zotit”, atëherë peshkop i Jerusalemit, dhe Shën Dionis Areopagjiti, dëshmitar klasik i qiellit mistik; të dy grupet, veçanërisht ai i djathti, në rrumbullakësi të bukura dhe në ecje. Përpara planit më të parë, por në përmasa të vogla me pamje jo reale por metafizike (sipas rëndësisë së subjekteve), skena e “armikut”, i ardhur për të rrëmbyer kufomën e shenjtë e për ta lënë që të prishet, por i goditur dhe i tërhequr nga një engjëll i armatosur. E gjithë kjo pjesë e poshtme formon një hark konkav me drejtim lart; në qendër të konkavitetit dhe përtej kufomës, me ngjyrim mjaft të lehtë, pothuajse vegim, Jezusi që në qëndrim të dhimbshëm mban në krahë të ashtuquajturën “animula” (shpirtin e vogël) të nënës së tij, e paraqitur si fëmijë me pelena, ose idealist si krizalidë “e lindur për të krijuar fluturën engjëllore”; rreth Jezusit të veshur në ar të verdhë dhe animulës në gri të argjendtë të zbehtë, katër engjëj qirimbajtës të veshur me të gjelbër të hapur por të lehtë, më të gjallë; qirinjtë e tyre të ndezur, linjat e veshjeve dhe palat (panneggi) dhe të krahëve të tyre, bashkë me rrezet e arta në sfondin e gjelbër më të errët, të ngjashme me perden e një agimi polar, të japin një përshtypje autoritare; por ajo është mbyllur nga silueta e sfondit të gjelbër të errët, si kupolë me konveksitetin në drejtim të kundërt me atë të vënë re në harkun e formuar nga skena e planit të poshtëm, në mënyrë që të dy harqet të sjellin ndërmend ato të shkolkës (kallumë) dhe të mbulesës së një gondole (lundrimi i jetës?).
Megjithatë, mbyllja e kupolës nuk është definitive, por vetëm ngushton kalimin drejt qiellit, ku lejon të duket fytyra e një engjëlli ngjyrë të ndezur, si ai i portës së Edenit. Ndërmjet engjëllit dhe harkut të madh, konveks poshtë, të qiellit, shikojmë Marian tashmë e mbajtur me ngadhënjim mbi një mburojë nga dy engjëj, ndërsa dy të tjerët ngrenë në dy anët dy sportelet e kapanxhës të portës së qiellit (kollite portas, principes, vestras et elevamini portae aeternales), duke lënë të duket rrethi i kaltër i errët rrezatues, por nga harku tjetër i vogël, me një të kaltër më të ndezur lapislazul që përfaqëson natyrën hyjnore buzë të cilit Maria tashmë ka mbërritur. Ky grup i sipërm hapet për drejtimin lart, si trekëndësh dybrinjënjëshëm me kulm poshtë, ndryshe me skenën e poshtme që e ka kulmin lart; përcaktohet kështu një formë e rregullt si klepsidër, duke lidhur kohën me pavdekësinë, ose, mund të themi një Pi grek, e ashtuquajtura fillimi i emrit të Krishtit, që të gjithë këtë e bashkon si në një osmozë. – Pothuajse të gjithë elementët e përmendur janë pak a shumë të traditës ikonografike bizantine; mënyra për të ndriçuar mbushjet dhe cepat me të bardhë është e ngjashme me atë të përdorur nga Greko të stilit të parë; megjithatë forma, linjat sekondare, harmonia, gjallëria dhe simbolizmi i ngjyrave të kësaj vepre të zgjedhur pothuajse në miniaturë, e bëjnë një kryevepër të vogël me origjinalitet të konsiderueshëm, që ndoshta mund ta vendosim ndër xhevahiret e fundit të shekullit XV. Në këto rreshta duket jo vetëm dora e studiuesit, teknicienit, por edhe dora dhe syri i shkrimtarit me vëzhgim të hollë, e poetit me shije estetike të rrallë, që dinë të bëjnë përshkrime të gjalla dhe të kapin nuancat që i shpëtojnë syrit të ekspertit teknik. Kur lexon këto përshkrime ikonash të At Valentinit, të krijohet imazhi i tyre para syve, sikur t’i shikosh në fotografi, apo sikur t’i shikosh në një film.