Romani i parë (për sa i përket kohës kur është shkruar) dhe i fundit (për kohën e botimit) i Ismail Kadaresë, “Mjegullat e Tiranës”, është shkaku i kësaj letre të gjatë që shkrimtari Nasho Jorgaqi ia drejton kolegut të tij përmes faqeve të “Gazetës Shqiptare”. Disa fraza të Kadaresë në libër që e përfshin Jorgaqin në histori, gjithsesi pa i përmendur emrin, kanë sjellë reagimin e kolegut. “Një letrar i kohës, dashamirës dhe i njohuri im, shkroi dhe botoi një ‘histori dashurie’ të ngjashme… duke kujtuar se më bënte nder, më kishte vënë në qendër të veprës si ‘hero pozitiv’! Kur e kam lexuar, në vend të kënaqësisë që do të ndjente çdokush që një ngjarje e jetës së tij kishte frymëzuar një vepër letrare, kam vënë duart në kokë.
M’u duk një tmerr i vërtetë”, shkruan Kadare në botimin e tij të fundit “Mjegullat e Tiranës”, në intervistën e botuar në libër, që i paraprin romanit. Më poshtë, “GSH” po boton letrën e hapur që Nasho Jorgaqi i drejton Kadaresë, ku Jorgaqi i drejtohet “mikut të tij të dikurshëm”, mes të tjerash se: “shtrembëron në mënyrë flagrante të vërtetën e veprës sime, në dobi të veprës sate… vetëmburrje vanitoze, mungesë totale respekti”, etj.
Ismail, unë që po të shkruaj jam ai i paemri, ashtu siç më cilëson ti në intervistën që i paraprin romanit tënd “Mjegullat e Tiranës”: “Një letrar i kohës, dashamirës dhe i njohuri im”. E çuditshme dhe njëherësh fyese, pasi etika më elementare e kërkonte ta përmendje hapur emrin tim dhe të veprës sime, me të cilën merresh gjatë intervistës.
Është e drejta jote, sigurisht, që në vitet e pleqërisë t’i tregosh publikut të sotëm mendimet dhe qëndrimet antisocialiste apo antikomuniste që paske mbajtur e shprehur në fushën e letërsisë qysh në rininë tënde; një e drejtë që ti e ke ushtruar jo rrallë në dekadat e tranzicionit. E pra, herë pas here i je kthyer e rikthyer të kaluarës tënde të hershme jo thjesht për ta evokuar, po për ta sqaruar, për ta korrigjuar e pse jo edhe për ta ndryshuar. E ke bërë këtë si askush nga shkrimtarët e brezit tonë, përmes librave të kujtimeve, intervistave pa fund dhe takimeve me lexuesit. Për më tepër, madje, këtë punë e ke bërë dhe e bën me pasion e zell të veçantë, herë-herë me mllef e gjithë idhtësi, me një subjektivizëm deri në romanizimin dhe mistifikimin e ngjarjeve, të personazheve e të situatave. Dikush mund të thotë që kjo i lejohet një shkrimtari të madh siç je ti në të vërtetë, por ama jo deri aty sa të cenohet rëndë e vërteta, sepse, siç thotë një fjalë e urtë, “E kaluara as blihet e as shitet dot”. Shkova gjatë me të kaluarën, pasi prej andej vijnë edhe shqetësimet e problemet që lidhen me marrëdhëniet tona, për të cilat do të flas më poshtë.
Fjala është për novelën time “Dashuria e Mimozës”, librin tim të parë, që u shkrua e u botua në kohën e miqësisë sonë të hershme. Siç e di, me këtë vepër unë fillova të merrem pas mbarimit të studimeve, pasi deri atëherë kisha shkruar vetëm tregime. Ndjeja ndërkaq nevojën për të shkruar prozë të gjatë dhe për këtë pata madje dhe nxitjen tënde. Ishte fjala për një novelë kushtuar kryesisht dashurisë, një temë që në vitet ’50 nuk ishte e rekomandueshme, ndaj dhe nuk qe botuar ndonjë vepër e tillë. Vepra ime sigurisht që nuk do t’i kushtohej tërësisht dashurisë, por do të kishte dhe një sfond shoqëror: në themel të saj do të vihej kontradikta dhe lufta mes dashurisë së brezit të ri dhe koncepteve e praktikave mikroborgjeze të familjeve tradicionale shqiptare. Jeta e brezit tonë asokohe na ofronte plot raste dhe material me vlerë për trajtimin realist të temës. Ndërkaq, për hir të së vërtetës, koha e novelës sime përkoi edhe me disa shqetësime të miat sentimentale, por akoma më shumë me historinë sa të bukur aq edhe të dhimbshme të dashurisë tënde rinore, që unë do ta ndiqja nga afër si miku yt konfident. Kështu, në novelën time dashur pa dashur, por më shumë me dëshirën tënde, do të përfshihej dhe ndonjë detaj apo rrethanë nga ç’ndodhte me ty. Dashuria jote, për fat të keq, dështoi dhe ti e përjetove shumë rëndë, aq sa në librin “Ëndërrime” këtë situatë do të ma shprehje me dedikimin që më bëje: “Nashos, në kujtim të ditëve kur doli ky libër, që duket se e pati zili dashurinë dhe e dëboi… Ismail Kadare, Tiranë, nëntor 1957”.
Fatmirësisht, pas asaj që të ndodhi, ti ike për studime në Moskë dhe atje u përpoqe të shkëputeshe shpirtërisht. Ndërkaq, që andej do ta ndiqje fatin e novelës sime me një përkujdes vëllazëror teksa në një nga letrat e tua më porosisje: “Përpiqu ta shkruash me një stil të kohës, duke flakur gjithë rutinën e brezit të vjetër. Më shkruaj gjerë ku je me punën dhe më dërgo ndonjë pasazh interesant”. Në një letër tjetër më thoje: “Presim botimin e novelës tënde me padurim. Namin e saj e kam çuar kudo”. Kurse pas disa muajsh më shkruaje: “U gëzova që e mbarove novelën. Jepe sa më parë në shtyp… Ta botosh pa u trembur hiç…”. Më tej, në letrat që pasuan, do të më gëzoje kur më flisje edhe për krijimtarinë tënde: “Kohët e fundit po më tërheq proza” dhe shtoje: “Unë shkrova një roman, ‘Qyteti pa reklama’ (nuk është temë dashurie). Do ta botoj porsa të vij në Shqipëri…”.
Nuk po shkoj më tej me lidhjet tona letrare të kohës së Moskës, që edhe sot i kujtoj me nostalgji, si dëshmi të bukura të miqësisë sonë. Por nuk mund t’i harroj marrëdhëniet tona aq të ngushta kur jetonim në Tiranë, sidomos vitin e fundit të studimeve të tua, dhe kohën kur unë kisha filluar nga puna në shtëpinë botuese “Naim Frashëri”. Ti atëherë ishe në kulmin e sukseseve letrare me vjershat lirike që botoje në shtyp, të cilat i përmblodhe pastaj në vëllimin “Ëndërrime”. Ky u bë libri i ditës, i shoqëruar nga fjalët më të mira të kritikës dhe të lexuesit. Bota letrare dhe opinioni e pranonte dhe e afirmonte njëzëri talentin tënd poetik aq origjinal dhe perspektivën që të priste. E merr me mend gëzimin tim për çka ndodhte me ty, siç e kujtoj edhe unë natyrën tënde të çuditshme, që nuk shprehje kurrfarë entuziazmi, përveç një buzëqeshjeje të lehtë.
Por pikërisht në këtë kohë mbaj mend që më dhe të lexoja një a dy fletore shkolle, ku kishe shkruar emrin tënd dhe, nën titullin që s’e mbaj mend, fjalën “roman”. E lexova brenda një nate. Ishte historia e një pirati që kthehej në vendlindje pas udhëtimesh të gjata plot peripeci. Dorëshkrimi, ç’është e vërteta, nuk më la ndonjë përshtypje. Ishte një sprovë pa ndonjë vlerë letrare dhe, kur ta ktheva, kujtoj që të thashë: “Mos u ngatërro me prozën, kur fusha jote e suksesit është poezia”. S’di ç’më the, por u tregove indiferent, krejt brenda natyrës tënde.
Ka kaluar prej atëherë mbi gjysmë shekulli kur, pa pritur e pa kujtuar, ti boton së fundmi romanin “Mjegullat e Tiranës”, shoqëruar me një intervistë ku thua se titulli fillestar i kësaj vepre paska qenë “Dashuria nr.2”. Nga shënimi në faqen e fundit të veprës del se e ke mbaruar në pranverën e vitit 1958, kur akoma nuk kishe shkuar për studime në Moskë, pasi letrën tënde të parë prej andej e kam marrë më 20 shtator 1958. Pra, siç del nga data, vepra qenka shkruar në Tiranë pikërisht kur unë shkruaja novelën “Dashuria e Mimozës”. Nuk e fsheh që për mua kjo ishte një çudi e madhe, që ngre pikëpyetje jo pa rëndësi për marrëdhëniet tona të atëhershme aq miqësore. Pyes: si është e mundur që me ato lidhje aq të ngushta që kishim, kur e vinim në dijeni njëri-tjetrin për shumëçka të rëndësishme që krijonim, ti paske shkruar një roman, për më tepër me një temë të përbashkët me novelën time, dhe nuk më ke thënë asgjë, qoftë edhe formalisht? Si është e mundur që nuk je hapur as atëherë e as më vonë në bisedat tona pa fund përgjatë disa dekadash miqësie?
Të them sinqerisht, duke arsyetuar nga shumë pikëpamje, më rezulton që romani të mos jetë shkruar në vitin 1958, sepse nga pranvera deri në vjeshtë të atij viti kur ti shkove për studime, mund të më kishe thënë diçka. Ndërkaq e dija se në ditët dhe netët e stuhishme të dashurisë tënde ke mbajtur ditar, çka e pohon edhe në intervistë. Këto shënime të ditarit, me sa duket, të kanë shërbyer shumë vite më vonë për të shkruar romanin. Them “vite më vonë” se, me aq sa t’i njihja unë nga afër mendimet, ti akoma nuk kishe shkuar deri në mohimin e parimeve bazë të realizmit socialist. Ishim akoma në vitet ’50, kur ato parime s’ishin kthyer ende në “pranga” për letërsinë tonë. Madje, për hir të së vërtetës, me gjithë kufizimet e padëshiruara dhe autocensurën tonë, ekzistonte herë-herë një atmosferë, në mos entuziaste, së paku me një farë lirie të mjaftueshme për të krijuar vepra me vlera artistike, ashtu siç e dëshmojnë krijimet më të mira të kohës. Në mes tyre do të rendisja edhe vjershat e poemat e tua më të goditura të vëllimit “Ëndërrime” (1957), të frymëzuara nga idetë e kohës, siç qenë poema “Sekretari”, “Lenini”, “Motive partizane” apo lirika politike “Koha e partisë” etj., të shkruara plot ndjenja, me një zë origjinal e spontanitet, larg retorikës dhe skemave të shumicës së vjershave të kohës. Ishte kjo kohë për të cilën ti pretendon se ke shkruar romanin, ndërkohë që sot shprehesh se “në vitet pesëdhjetë letërsia shqipe ishte në ditët më të zeza të saj… Kjo ngjante aq e mjerë sa të vinte turp të ishe shkrimtar… zotëronte një thatësirë e papërfytyrueshme… shkurt, asgjë njerëzore nuk ndihej në faqet e saj…”.
Sigurisht që letërsia e re nuk mund të përfaqësohej me vepra të shquara që në dekadën e parë të saj, por vepra me vlerë u krijuan. Mjaft të kujtojmë romanin “Hasta la vista” të Petro Markos, novelat e Jakov Xoxës, tregimet e Dhimitër Shuteriqit, poezitë e tua, të Dritëroit, të Fatos Arapit, Dhori Qirjazit apo dramat e Kolë Jakovës etj. Pra, kishte jetë letrare, pavarësisht nga kufizimet dhe vështirësitë ideoburokratike, që sillnin skarco, skematizëm, politizim të skajshëm. Në këto rrethana krijonim unë e ti, gjithë brezi ynë, duke u frymëzuar nga idetë dhe realiteti i kohës, pa iu kundërvënë, përkundrazi, duke i mbështetur. Por kishte edhe pak zëra të guximshëm, ku në radhë të parë qëndroje ti si një zë emancipues për letërsinë tonë dhe shëmbëlltyrë për ne shokët e tu. Gjuha jote metaforike ishte çelësi për të hyrë në botën e ideve të avancuara përmes vargut tënd.
Ditarët e mi dhe kujtesa ime ruajnë e dëshmojnë edhe episode se si shkëmbenim mendime unë e ti jo vetëm për ato që shkruanim, por edhe për çështje teorike që shtronte teoria e realizmit socialist. Një herë kemi biseduar për çështjen e tipikes në art, që propaganda e ngatërroi keq me politikën; ose për faktin që nuk ishim dakord me mendimin që shprehej në mbledhjet e Lidhjes e në shtyp për heroin pozitiv që nuk duhej të kishte të meta, ndërkohë që jeta dëshmonte të kundërtën. Nga ana tjetër, ne kishim pakënaqësi dhe rezerva që, edhe pas vdekjes së Stalinit, kur në vendet e Lindjes po shkrinin akujt, letërsia jonë kishte një frymëmarrje të kufizuar dhe i mungonin lidhjet me rrjedhat e letërsisë botërore. Letrat që më dërgoje nga Moska sillnin informacione për jetën letrare të atjeshme, për librat dhe dukuritë e reja letrare dhe artistike, për leksionet interesante që ndiqje në Institutin “Gorki” etj.
U zgjata pak, por desha të dëshmoja se gjatë miqësisë sonë të ngushtë të asaj kohe nuk kemi shfaqur qëndrime antisocialiste e, për më tepër, nuk kemi folur kundër letërsisë së realizmit socialist dhe metodës së saj. Përkundrazi, edhe pse mund të kishim ndonjë rezervë apo pakënaqësi, ndiheshim “brenda” saj. Madje ty, si shkrimtar “solist” i letërsisë sonë, të ngarkohej herë pas here detyra të merrje në mbrojtje dhe të shkruaje artikuj në shtyp. Nga gjithë sa ke botuar për këto probleme, nuk harroj artikullin e gjatë “Arti i madh i revolucionit”, botuar në “Zërin e Popullit”, ku përpiqeshe të argumentoje prioritetet e kësaj metode në krahasim me metodat e tjera artistike. Shkruaje se kjo metodë, e mbështetur në parimet e materializmit dialektik dhe historik, ka arritur t’i pasqyrojë gjerësisht dhe objektivisht ngjarjet dhe figurat e mëdha të historisë.
Të them të drejtën, për shumë nga mendimet dhe veprat e tua të mëvonshme, unë të mirëkuptoj. Është në natyrën e artistit, aq më tepër të një shkrimtari të madh si ti, që me kalimin e kohës të evoluojë në mendimet, pikëpamjet dhe qëndrimet në varësi të kushteve social-historike, të rritjes e të pjekurisë, të përvojës dhe mësimeve të jetës. Nuk e kam fjalën, pra, për korpusin kryesor të jetës e krijimtarisë tënde, por për një segment të saj që lidhet me fillimet e tua letrare e për të cilën u bë shkas kjo letër. Siç del nga intervista jote bashkëngjitur romanit, “Mjegullat e Tiranës” qenka krijuar nga ti si një sprovë në moshën 22-vjeçare për të treguar se si mund të krijohet një vepër e lirë, e shkëputur nga dogmat e realizmit socialist, dhe se si kjo mund t’i kundërvihet një vepre të realizmit socialist (?!) që kish shkruar një miku yt i ngushtë, siç isha unë asokohe. Unë e besoj se e ke bërë këtë sprovë, por jo në atë kohë, po në vitet e mëvonshme, ndoshta dhe para pak vitesh, pas shpalljesh botërisht të vendimit se nuk do të shkruaje më letërsi artistike. Ka qenë kjo kohë kur të kanë tunduar kujtimet dhe ditarët e rinisë së hershme për të shkruar një vepër të mistifikuar. Them kështu se, pasi e lexova romanin, gjëja e parë që mendova ishte se kjo vepër nuk i takon asaj kohe që pretendon ti. Qëllimi yt është t’i tregosh lexuesit të sotëm se ti, qysh në hapat e parë letrarë, nuk e pranoje realizmin socialist dhe ja ku është vepra që e dëshmon, “Dashuria nr.2”, e viteve ’50, paçka se poezia jote tregonte të kundërtën.
Guxoj të të them, se vënia e dy veprave kundër njëra-tjetrës nuk është e ndershme, e lëre pastaj miqësore. Pavarësisht nga përngjasimi i temës dhe vende-vende i subjektit, idetë dhe qëndrimet tona si autorë nuk janë njësoj. Njësoj nuk janë as karakteret e protagonistëve, idetë dhe morali që përcjell njëra vepër nga ato që përcjell tjetra. Unë, siç e them dhe më lart, shtroj e shtjelloj një problem social nëpërmjet fatit të një dashurie të pastër e të sinqertë, që prindërit me konceptet e tyre mikroborgjeze e bëjnë të dështojë. Kurse romani yt përshkruan historinë e një dashurie pasionante, e prirur nga aventura, ku zotërojnë skenat erotike, me një protagonist siç është Bardhyli, egoist dhe cinik, që mendon vetëm për kënaqësitë fizike të një dashurie kalimtare, ndryshe nga ëndrra për martesë e Emës. E vetmja gjë e bukur e dashurisë, pra, edhe e kësaj dashurie, për Bardhylin artist janë kujtimet që ai do t’i lërë Emës si dhuratë pas ndarjes së tyre. Martesa është përrallë. Kësisoj, sipas teje, ka vepruar Peçorini i Lermontovit apo dhe personazhe të tjerë të Turgenievit, Eseninit, De Radës. Për një artist janë të huaja romantika e sentimentalizmi, virgjëria e një femre, dhe kjo e dallon romanin nga parimet dhe skema e socrealizmit.
Pavarësisht nga këto konstatime, nuk mund të mos i çmoj vlerat e veprës, të cilën e lexova me interes dhe jo pa kënaqësi. “Mjegullat e Tiranës” është një vepër erotike, me situata joshëse, që përshkohet nga nota të thella sensuale, me ide origjinale, me një gjuhë të bukur e të individualizuar, me një dialog të shkathët e me sens mase. Pra, kemi të bëjmë me një vepër me nivel të lartë artistik, që dëshmon për një pjekuri profesionale. Të gjitha këto flasin qartë se ti këtë roman nuk e ke shkruar në vitet ’50, në të ritë tënd. Mjafton ta krahasosh dhe me romanin “Qyteti pa reklama”, që realisht është shkruar në ato vite, që të kuptosh e të ndjesh ndryshimin dhe disnivelin ideo-artistik.
Novela ime, vepër e viteve ’50, ishte libri im i parë, shkruar në një moshë të re, me një përvojë jete e krijimtarie të kufizuar, me psikologjinë e kohës që jetoja. Megjithatë, lexuesi i asaj kohe e pëlqeu, u josh veçanërisht nga tema e dashurisë, aq rrallë e trajtuar gjerësisht në letërsinë shqipe të kohës. Siç e di dhe ti, ajo u mirëprit, sidomos nga rinia, dhe pati jehonë në masën e gjerë (letra, takime, diskutime). Ndërsa shtypi, në qoftë se të kujtohet, e bëri objekt kritike. Më kritikoi për sentimentalizëm, një shfaqje e huaj për letërsinë shqipe të realizmit socialist. Ai e quajti të dënueshme zgjidhjen negative të konfliktit, që ëndrra e dy të rinjve nuk u realizua, që “e vjetra e mundi të renë” etj. Nga presioni i opinionit, sidoqoftë, vepra nuk u hoq nga qarkullimi. Pra, libri e kaloi me sukses provën dhe unë ndjeva atëherë kënaqësinë e botimit të parë, por edhe ballafaqimin me publikun e kritikën.
Fakti është se shumë vite më vonë (1976), “Dashurinë e Mimozës”, pasi e redaktova rishtas, pa e ndryshuar aspak përmbajtjen, e dërgova për botim dhe ajo u miratua pa ndonjë problem. Mbase të kujtohet gëzimi im kur të tregova botimin e ri, por ky gëzim nuk zgjati shumë, sepse pas një jave më thirrën në Komitetin Qendror të Partisë dhe, si më kritikuan, më kërkuan që ta ndryshoja fundin e novelës me arsyetimin që “në shoqërinë socialiste të gjitha ëndrrat e rinisë realizohen”, kurse unë i kisha bërë heronjtë që të ndaheshin. U quajt gabim ideologjik. Kurse unë nuk pranova ta ndryshoja, pasi novela ishte ndërtuar në një mënyrë të tillë që me një zgjidhje negative të jepej një mesazh pozitiv. Atëherë u vendos që libri të shkonte në karton dhe të 8000 kopjet u zhdukën kështu nga qarkullimi, ndërsa botimi i parë kaloi në rezervatin e bibliotekave publike.
Tani, pas kaq viteve, ti miku im i dikurshëm, pa pritur e pa kujtuar, merresh me këtë vepër anonimisht, pra, pa përmendur as titullin e as emrin e autorit, jo për të treguar të vërtetën ashtu siç është, po për ta shtrembëruar në mënyrë flagrante në dobi të veprës tënde. Pra, nuk ka në këtë mes asnjë qëllim dashamirës, përkundrazi, mungesë totale respekti dhe një vetëmburrje vanitoze. Ballafaqimi tendencioz i dy veprave nga ana jote kërkon t’u tregojë lexuesve të brezit të sotëm se sa i zoti e largpamës paske qenë ti atëherë, kur me intuitën e një rioshi arrije të kapërceje barrierat e letërsisë socrealiste e të ideologjisë së rreptë të kohës dhe mbërrije të shkruaje një vepër krejt të lirë e të shpenguar nga ky realitet. Një gjë që miku yt s’e bënte dot jo vetëm se nuk e kishte talentin tënd, por edhe pse ishte i indoktrinuar. Kjo bëri që, kur e lexove novelën time, siç thua në intervistë, ke vënë duart në kokë dhe je tmerruar (?!). Nuk di ç’emër t’i vë kësaj që ti bën në një moshë të nderuar si kjo që ke sot dhe në atë lartësi që të ka ngritur talenti yt i çmuar botërisht.
Kur shkrova “Dashurinë e Mimozës”, unë isha thjesht një shkrimtar i ri, i formuar me idealet humane që më shkonin për zemër dhe pa ndonjë prirje për të dalë nga koha që jetoja. Në këtë frymë e ngrita veprën time dhe i jetësova personazhet, siç ishte vetë jeta shqiptare. Nuk bëra asnjë përpjekje të qëllimshme për t’i trajtuar si heronj pozitivë apo negativë e as të përmendja qoftë edhe një herë direktivat e Partisë dhe mësimet e udhëheqësit. Jo se nuk doja, por s’ma kërkonte vepra ashtu si e kisha konceptuar. Në qoftë se Luani doli një djalë me karakter, i zgjuar, i ndershëm e i sinqertë, këtë nuk e sajova unë, por kështu ekzistonte në jetë, si dhe plot të tjerë. Nuk di se ç’gjë të veçantë bëri ai që ty të paska tronditur, kur edhe në veprat e tua ka me dhjetëra personazhe të tilla. Po ta bëja një hero siç e paragjykon ti, ai, bie fjala, do ta rrëmbente Mimozën dhe kështu do t’i jepej veprës një zgjidhje e dëshiruar për kohën e politizuar. Përkundrazi, ai s’bëri asgjë të tillë, e pranoi ndarjen, i vuri gur zemrës dhe e mbylli këtë histori.
Një zgjidhje e tillë negative e konfliktit të novelës, siç e di dhe ti, do të më kushtonte. Do të kritikohesha publikisht në shtyp, në letrat dhe takimet me lexuesit, që do ta quanin novelën një vepër që nuk i takonte realizmit socialist. Ky cilësim, as atëherë e as tani nuk është se më ka dhënë ndonjë kënaqësi. Ti e quan realizmin socialist një herezi e një tmerr, kurse unë nuk shkoj deri aty. Një metodë e tillë, me gjithë kufizimet e defektet, krijoi vepra normale, bile dhe kryevepra në letërsinë botërore, por dhe plot skarco kur u trazua keq me të politika, duke shkelur mbi mendimet shkencore të Engelsit për dëmet e pallogaritshme që i sjell politika artit dhe letërsisë.
Gjykuar edhe nga pozitat e sotme, “Dashuria e Mimozës” nuk është vepër e realizmit socialist dhe është fare e kuptueshme që një gjë të tillë nuk e kam bërë në mënyrë të qëllimshme. Pas përmbysjeve social-politike të fillimit të viteve ’90, “Dashuria e Mimozës” ka njohur 4 ribotime dhe një botim në gjuhën italiane nga një shtëpi botuese në Lecce. Ajo është pritur mirë jo vetëm nga publiku, por edhe nga kritika. Gjykimin objektiv për veprën në kushtet e reja e jep edhe studiuesi Aurel Plasari në një artikull të botuar në revistën “Klan” (21 mars 1999). Ai argumenton se vepra nuk ka të bëjë fare me realizmin socialist: “E përgojuar, e përsyshur, ‘Dashuria e Mimozës’ e Nasho Jorgaqit më në fund ribotohet. Në të vërtetë, lexuesi i sotëm nuk mund të mos vërë re se ‘Dashuria e Mimozës’, në ndryshim nga pirgu i madh i romaneve të realizmit socialist, është një vepër e ndërtuar mbi trekëndëshin tanimë klasik për letërsinë e përbotshme. Mbi atë trekëndësh që realizmi socialist i ruhej si djallit. As thjesht ‘naiviteti’, as thjesht ‘çiltërsia’, por pikërisht ndërtimi i një skeme origjinale mbi këtë trekëndësh e ka bërë novelën e Nasho Jorgaqit që t’i bëjë ballë kohës… Prej botimit të parë më 1960-n, kanë kaluar katër dhjetëvjeçarë. Libri është po ai. Por, qoftë dhe dyzet vjetët e kaluara mjaftojnë që ai të lexohet ‘ndryshe’. Sepse shumë ujëra kanë rrjedhur nën urën e letërsisë shqipe. ‘Lana’ e realizmit socialist ka shterur në mënyrë qesharake. Vëllime të tëra të rënda me tirazhe 20-mijëshe e me kopertina të trasha prehen nën pluhurin e harresës. Libri ‘i vjetër’ i Nasho Jorgaqit vjen çuditërisht ‘i ri’… gjithmonë aktual”.
Për ty kjo e vërtetë, që “Dashuria e Mimozës”, edhe pas disa dekadash, i ruan vlerat edhe sot, nuk ka ndonjë rëndësi. Rëndësi ka fakti që, edhe duke qëndruar sot në majën e Olimpit, ti mund ta përdorësh pragmatisht novelën time për të ngritur sadopak vlerat e vetes. Tek e fundit, ia vlen barra qiranë të mistifikosh qoftë edhe një moment nga e kaluara e largët për të dëshmuar me një vepër konkrete se ti nuk ishe ashtu si të njihnim në mendimet dhe shkrimet e tua, por dikush krejt tjetër. Paskëshe qenë katërcipërisht ky i sotmi, një antisocialist apo, më saktë, një antikomunist i lindur. Por, për fat të keq, harron se kryeveprat e tua janë të frymëzuara dhe i janë kushtuar një epoke që ti e përbalt dhe e mohon. Sinqerisht që është e vështirë t’i karakterizosh të gjitha këto me një emër të vetëm.
NASHO JORGAQI
Korrik 2014