(Shkrimtarët e pasluftës së Dytë Botërore)
Ballsor Hoxha
Asnjëherë muzika xhaz nuk do të kishte qenë aq e thellë, aq e saktë dhe aq depërtuese po të ishte zhvilluar në fushën e racionales. Kjo muzikë ka lindur si ikje nga racionalja skllavëruese për të shprehur, komunikuar dhe përbashkuar të robëruarit e Amerikës Veriore, pra ata që sot quhen afrikano-amerikanë. As kjo gjuhë e quajtur xhaz nuk do të kishte pasur një kumt kaq të saktë po të mos kishte buruar nga instinkti për jetë njerëzore. Nga intuita është lehtë të harrohet, qoftë edhe katastrofa e të qenët njeri. Dhe nga ankthi dhe frustrimi të besosh në megalomaninë tënde. Të jetosh në këtë botë në kohën e fëmijërisë së Gabriel Garcia Marquez, John Updike, Philip Roth, Salman Rushdie, Umberto Eco, Ismail Kadare, e deri te Haruki Murakami si më i riu nga kjo gjeneratë, ka qenë shkëmbim i përditshëm dhe i përhershëm me humnerën e errësirës. Bota në kohën e a pasluftës së Dytë Botërore, pra në fëmijërinë e tyre ka qenë një prej zonave më të errëta që ka njohur njerëzimi. Në kohën e pasluftës, nën gërmadhat e njerëzimit dhe të botës sonë që e kishin shkatërruar vetë njerëzit, shoqëria njerëzore ka qenë e izoluar brenda instinktit për të vazhduar llojin e vet, për të mbijetuar. Kjo ka qenë kohë shumë më afër miteve dhe fenomeneve biblike. Tanimë kjo gjeneratë ka filluar të shuhet fizikisht. Pavarësisht asaj që kanë bërë, ata përfaqësojnë një gjeneratë të njerëzimit. Në të vërtetë, shtjellimi dhe zhvillimi i botës, i mirë, i keq, janë vetë ata. Bota është drejtpërdrejt e lidhur me zhvillimin e këtyre shkrimtarëve dhe gjeneratës së tyre. Megjithëse nuk është në kulturën tonë – me arsye shumë fisnike – që të flitet në mënyrë kritike për personat e vdekur, në raport me këtë gjeneratë shpërfaqet dija, intuitive, shumë më shumë intuitive dhe më pak racionale. Ka kundërthënie, përgjithësime të pafalshme dhe pozicionime të panatyrshme të tyre (Marquez ishte kritikues i madh i bombardimeve të NATO-së). Por mirënjohja dhe shpërndarja e veprës së tyre, tronditja dhe konotimi (gati se) mitik në njerëzimin e veprës së njerëzimit, japin të vërtetën e plotë të kësaj gjenerate, punës dhe bindjeve të tyre. Nënkuptimi i tërë kësaj letërsie, qoftë edhe i gabueshëm herë pas here, janë drithërima e një “ere” prej nga kishte ardhur, mitet dhe katastrofa e Luftës së Dytë Botërore. Aftësia përbashkuese e kësaj letërsie është jo vetëm shpirti, por edhe ajo që sot mbetet si enigmë për secilin që nuk e ka arritur botën e pasluftës, dhe ajo është përbashkimi i forcës njerëzore jo vetëm në racion e tij, por sidomos në nivel intuitiv. Dhe e vetmja arsye pse motivi, zemra dhe vetëdija jonë, vjen nga mitet është se njerëzimi ka pasur drama, përjetime dhe humbje mitike në këtë botë, paraprakisht, gjatë formimit, dhe në botën që po e lënë kjo gjeneratë. Lehtë mund të dekonstruktojmë çdo përpjekje kolektive dhe individuale të kësaj gjenerate në arritje qesharake dhe fjalime patetike, lehtë mund të gjejmë një tradhtar në mesin e secilit, lehtë mund të gjejmë se kanë mundur të bëjnë më shumë. Se nuk na kanë lënë asgjë. Por, së paku na kanë udhërrëfyes jashtë ferrit, dhe ne mund të krijojmë njerëz të rinj dhe një botë tjetër nga bota e pasluftës së Dytë Botërore. Intuita e veprës së kësaj gjenerate nga përballja e njerëzimit me tronditjen më të thellë që e kishte pësuar ndonjëherë kolektivisht, kishte marrë përmasa të të shenjtës. Ka qenë xhazi i njerëzimit, dhe metaforat e saj që janë zhvilluar në një gjuhë tërësisht unike sikur përmes xhazit ndërmjet afrikano-amerikanëve të kohës së skllavërisë. Çdo vepër e tyre ka qenë pararojë e kësaj shoqërie, udhëzuese dhe udhërrëfyese pikërisht përmes xhazit të saj. Gjuha, mjetet sipërfaqësore dhe dija sistematike, racionale kanë qenë të ndaluara dhe të kobshme për gati secilin prej tyre, ajo që kanë ndier këta, kanë qenë tej asaj që pushtetet dinin dhe mund të kapnin. Për më shumë disa prej tyre, si Kertesh, Kadare dhe Kundera etj., kanë pasur ndalesë të shkruarit të lirshëm, dhe vepra e tyre është ndaluar nga sistemi. Pikërisht për shkak të kësaj letërsia e këtyre shkrimtarëve është shoshitur nga lexuesit, derisa ka arritur të reflektojë, shpirtërisht, të vërtetën vazhduese të jetës së po të njëjtëve, të vetë njerëzimit. Intuita e kësaj letërsie, e këtyre udhërrëfyesve nëpër ferrin e pasluftës, është drejtpërdrejt e lidhur me dhembjen dhe vuajtjen, me mbrojtjen nga rreziku i pakalueshëm. Sa më intuitive vepra, aq më e madhe duhet të ketë qenë jeta.
II
Një prej shenjave që paradoksalisht, më së miri tregon hapërimin e njerëzimit në një fazë të re, është edhe shuarja, qoftë fizike, qoftë në krijimtarinë e tyre, të gjeneratës së shkrimtarëve të pasluftës së Dytë Botërore. Gabriel Garcia Marquez, Umberto Eco, John Updike, Philip Roth, Milan Kundera e shumë të tjerë dhe bashkë me ta edhe Ismail Kadare, janë, apo thënë më saktësisht, kanë qenë ndër bartësit kryesor të shpirtit të njerëzimit pas Luftës së Dytë Botërore, pasi që po i njëjti njerëzim kishte masakruar çfarëdo kuptimi dhe qëllimi të jetës në këtë vend që e quajmë tokë. Sigurisht e tëra kishte filluar me Jean Paul Satre dhe Albert Kamy, dy figurat më të zëshme, më të shquara dhe më të guximshme që kishin shkruar mbi gërmadhat e jetës sonë kolektive si njerëzim. Këta të dy kishin vënë themelet e një bote të re, ndërtuar nga gërmadhat e mbetura të Luftës së Dytë botërore dhe kishin krijuar njëlloj udhërrëfimi të njeriut të ri, post luftës globale, për të jetuar jetën e tij. Sartre dhe Kamy kishin qenë sikur dy nga hermitë që kishin ngritur kokat prej gërmadhave.
Dhe sigurisht, është krejtësisht e qartë, si në shkrimet, bindjet, e po ashtu edhe mënyrën e jetës së gjeneratës së shkrimtarëve të pasluftës së Dytë Botërore, prej Marquez e deri te Murakami (si më i riu), se ato kishin qenë bindje dhe shtjellim i “gjetjeve” dhe përballjeve të njerëzimit inspiruar nga dy udhërrëfyesit e Luftës së Dytë botërore, Albert Kamy dhe Sartre. Tërë vepra e shkrimtarëve të pasluftës ka qenë dhe është përtypje dhe të kuptuar e jetës pas shkatërrimit të Luftës së Dytë Botërore. Në të vërtetë të gjithë këta, prej Philip Roth e deri tek Ismail Kadare janë fëmijë dhe të lindur pikërisht gjatë Luftës së Dytë Botërore. Janë të goditur përjetë nga po ajo. Janë të strukturuar shpirtërisht brenda shkretëtirës së pas luftës dhe halucinacioneve të njerëzimit. Dhe në të vërtetë ajo që kanë bërë kjo gjeneratë e shkrimtarëve është se kanë bluar dhe ka shtjelluar këtë dhembje, dhembjen e të qenët të lindur në shkretëtirën e pasluftës. Pikërisht në fund të jetës së tij, apo në fund të karrierës së tij, Philip Roth i është kthyer jetës së tmerrshme të pasluftës së Dytë Botërore dhe kumtit që ka bartur ajo gjendje dhe fikje shpirtërore. Roth, në katër novelat e fundit, artikulon një lamentë (thirravajë) që e nxjerrë nga po kjo periudhë kohore dhe të zhvillimit të njerëzimit. Ajo që e përfundon këtë tetralogji të Roth është novela “Everyman” e cila është një përshkrim dhe theksim i turrit dhe pandashmërisë së njeriut drejt vdekjes. Por jo vetëm kaq, kjo novelë flet edhe për absurdin e njeriut në këtë tokë, vetminë e tij pikërisht në kohën më të rëndë dhe paqëllimësinë e të jetuarit. Është në të vërtetë vepër e cila zhvesh çdo motiv, çdo lidhje dhe çdo njohuri përballë jetës së jetuar që shkon tatëpjetës së vdekjes. Pastaj Marquez, në vitet e tij të fundit kishte shkruar për jetën e tij deri para marrjes së çmimit “Nobel” në librin “Rrno vetëm për të treguar” (çuditërisht ngjashëm me librin e Atë Zef Pëllumbit) sipas tij ishte fati individual dhe asgjë tjetër. Megjithëse Marquez ka qenë shkrimtar, i cili ka besuar dhe ia ka kushtuar tërë veprën e tij raportit ndërnjerëzor, ai po ashtu është fëmijë i ekzistencializmit (lexo: shkretëtirës) së pas Luftës së Dytë Botërore. Megjithëse surealja dhe e ashtuquajtura magjike e veprës së tij janë me burim në ndërshkëmbimin njerëzor, kulturor dhe të besimit, përjetimi i katastrofës së njerëzimit në veprën e tij është i pashmangshëm. Dhe pikërisht kjo katastrofë e shkaktuar nga njeriu është udhërrëfyese e veprës së tij. Po ashtu edhe në novelën e tij “Erëndira… “(dhe edhe në të tjerat, herë në mënyrë episodike dhe herë të tjera në tërë veprën e caktuar) ku shtjellohet kolonializmi, ai e vendos njeriun përballë natyrës dhe tjetrit, strukturë e zhveshur ekzistencialiste.
Sa i përket raportit të kësaj gjenerate me religjionin, apo thënë ndryshe pavarësimit të njeriut dhe njerëzimit nga besimi religjioz siç edhe kishin udhëzuar dyshja e hermitëve (Sartre dhe Kamy), Salman Rushdie, e shpjegon këtë më së miri, ai thotë: “në vitet gjashtëdhjetë derisa ishim në universitetet tona, religjioni kishte marrë teposhtëzën, si qëllim dhe kuptim, dhe askush nuk e merrte seriozisht. Për më shumë, vazhdonte Rushdie, askush në vitet gjashtëdhjetë nuk do të kishte mundur ta paramendonte religjionin me rëndësinë që e ka marrë sot etj… Tërë gjenerata e pasluftës së Dytë Botërore kanë pasur një pavarësim nga religjioni. Qoftë edhe Updike, shkrimtari amerikan, i cili ka qenë i njohur për besimin e tij në fe, ka pasur pavarësinë ekzistencialiste për ta trajtuar sipas bindjeve personale. Në të vërtetë në romanin e tij “Nën bukurinë e lule lilave”, ai e trajton krejtësisht subjektivisht religjionin, dhe personazhin e tij kryesor një prift protestant, i cili e humb besimin, dhe më tutje heq dorë tërësisht nga të qenët klerik. Kadare në tërë veprën e tij ka një debat me religjionin. Në disa nga veprat e tij ai del si një mburojë e shqiptarit (është fjala për religjionin e krishterë) dhe herë të tjera e sheh edhe si mekanizëm shtypës dhe asimilues i përdorur nga pushtuesit. Mirëpo Kadare asnjëherë nuk e merr religjionin për tjetër përpos si metaforë e pushtetit dhe marrjes së pushtetit. Në dy veprat e tij, Muri i Madh kinez, dhe në veprën tjetër “Piramida”, ai ikën nga çfarëdo gjurme dhe shenje të religjionit, ikën tej lindjes së tij për të gjetur përsëritjen e luftës për pushtet të njeriut si me dhe si pa religjion. Sidoqoftë, vepra e Kadaresë e mbrujtun nga ecejaket e ushtrive në qytetin e tij, po ashtu është efekt i përballjes së tij me shkatërrimin pas Luftës së Dytë Botërore, dhe me gjendjen ekzistenciale (lexo: shkretëtirë). Milan Kundera në anën tjetër ka një shtresë krejtësisht agresive dhe të theksuar të ekzistencializmit në veprën e tij. E tërë vepra e tij është një revoltë ndaj njerëzimit, i cili jepet pas mashtrimeve të religjionit dhe të besimeve të tjera, duke e harruar pikërisht Luftën e Dytë Botërore dhe pasojat e tij, dhe sidomos të keqen brenda njeriut. Në veprën më të njohur të tij, Kundera shfaq dhembjen e tij kur në debat e sipër me religjionin, pyet: si është e mundur që Zoti thotë se ne jemi engjëj të ardhur, dhe në të njëjtën kohë bartim me vete stomakun me tërë fëlliqësinë tonë?
Përfundim
Xhazi ka qenë gjuha nga ka dalë shpirti i të përvuajturve të Amerikës. Dhe pikërisht letërsia e kësaj gjenerate, fëmijë të Luftës së Dytë Botërore, ka qenë vazhdimësi e një xhazi të ri. Xhazi, i cili ka bërë rrugëdalje tej katastrofës së njerëzimit të Luftës së Dytë Botërore. Pikërisht në zonën ekzistenciale në të cilën ishte ndodhur njerëzimi, kjo gjeneratë kishte krijuar nga hiçi një gjuhë të re të një bote të re, të një kuptimi dhe kumti të ri për njerëzimin.
Ekzistencializmi i kësaj gjenerate i lënë amanet brenda letërsisë së tyre mbetet pasqyra jonë, pasqyra e njerëzimit të dalë nga ferri i tij. Jo pa një intuitë të thellë, tej të sistemuarës në dije të njerëzimit, Kadare thotë në një prej intervistave të tij se jeta e njeriut varet nga raporti i tij me vdekjen. Dhe tërë ajo që kishte parë kjo gjeneratë në fëmijërinë e tyre janë shifrat dhe masat e të vdekurve. Për ta, vdekja, në fëmijërinë e tyre, sikur në romanin indinjata të Philip Roth, kishte qenë rastësi e pritshme në çdo hap. Pastaj, po ashtu Kadare flet për shallin e Rugovasit që e ka më të afërt se vdekjen. Pastaj Kundera në romanin e tij “Lehtësia e padurueshme e të qenët” flet për vdekjen sikur një mundësi e krejtësisht e pandjeshme ndaj asaj që e quajmë shkak dhe pasojë, ai e shfaq vdekjen në këtë roman si një paparashikueshmëri tërësisht e kotë dhe e pandjeshme, dhe atë me shembullin e njeriut më të pushtetshëm në botën e Luftës së Dytë botërore, atë të djalit të Stalinit, derisa ky ishte në pushtet. John Updike në anën tjetër kishte përcjellë zhvillimin e shoqërisë amerikane për pesë dekada dhe i kishte regjistruar ato në një seri romanesh dhe një novele, sikur të ruante njerëzimin nga vdekja e tij. Mirëpo, të gjithë këta pjesëtarë të kësaj gjenerate kanë qenë të vërshuar nga shpeshmëria e vdekjes dhe kotësia e saj, pikërisht në fëmijërinë e tyre. Dhe pikërisht kjo i kishte krijuar në shkrimtarë intuitivë dhe të çuditshëm, të çuditshëm pikërisht, sepse kishin pasur një përvojë krejtësisht të ndryshme nga të tjerët që kishin ardhur pas tyre. Përvojë që vdiste çdo gjë. Dhe pikërisht përmes xhazit të tyre kanë dhe krijojnë jetë, jetë për të mundur vdekjen e njerëzimit. /Shqip/