“Mos i rrëmoni varret tona, na leni të qetë, mos i tundoni reliktet tona, o ju të padenjë, që mohoni veten dhe prejardhjen prej nesh, për t’u shporrur sa më parë nga kombësia që e keni për krenari trashëgim nga të parët…” po të dëgjohej me kujdes, mbase dikujt do t’i bëhej se dikush nga andej, jeta në amshim, përmjet varrit, vijë një porosi, një dëshpërim, po pse jo me “meritë” edhe një mallkim që u bëhet pasardhësve ilirë, që vendet e tyre/shtete/ po lënë “pus e dri” dhe shkojnë për të mos u rikthyer, po ç’është kjo? Këtë pyetje zhurmuese për shurdhmemecët dhe të çorodituritdo të kumtonte çdo varr, çdo sarkofag, çdo tempull, çdo shenjë, çdo ashtë, çdo rrashtë…(nga Dedë Mirdita)”
”Shkiejtë quheshin të gjithë ata të krishterë shqiptarë që ngelën nën ndikimin e Patriarkanës së Lindjes së Kostandinopojës kur u bë skizma, ndarja e kishës perëndimore (romake katolike) me kishën lindore (ortodokse) në vitin 1054. Nga fjala skizma ka dalë fjala shkij. Shkija pra është emërtim shqiptar që emërtuan të gjithë ata që u shkëputen nga kisha katolike perëndimore. Edhe pse ishin shqiptarë, deri tash iu është “holluar” aq shumë gjaku i pasardhësve, sa nuk do të diskutojmë mbi çfarëdo gjëje të rilidhjes me ta dhe se këtu askush nuk po kërkon vllazërim apo bashkim me shkije, por po bisedojmë me te dhëna dhe burime historike si u formuan serbët si komb, andaj është mirë t’i dimë proceset e asimilimit të popullatës shqiptare që për fat të keq ka qenë plagë e rëndë, të cilën ende nuk kemi arritur ta zbërthejmë.
Pra ka te bëjë edhe me atë, arsyeja e ndarjes se kishës, sepse në një moment historik, gjatë kohës se ‘çlirimtarëve’ otomanë, popullata jonë ortodokse ka pasur vetëm dy mundësi: të mbetet ortodokse, dhe të sllavizohet, ose të islamizohet, ‘turqizohet’, që kinse të shpëtojë nga sllavizimi. Pra shkak i ndarjes edhe më të madhe të shqiptarëve ortodoksë- shkijeve të tokave tona në Mal të Zi, Maqedoni, Sërbi dhe Kosovë nga trungu shqiptar ka qenë edhe politika favorizuese e turkut, që i ka bër sllavëve nën presionin rus për zhdukjen e elementit katolik shqiptar”. (F.Xh. Kush janë shkijet?)
Meqë po dua ta shtjelloj temën e ortodoksëve shqiptarë të Prizrenit, e që ekzistimi i tyre është i pamohueshëm; e që humbjen e tyre e favorizuan rrethanat historike; e që humbëm shqiptarë të rrënjës, e që u zvogëluam, e që sa humbëm shqiptarë ortodoksë dhe tani janë të humbur nëpër serbistane, e që po aq apo 10-fishin e tyre, pra të shqiptarëve myslimanë që ikën, shkuan apo u dëbuan në turkistane, po thirrëm në shkrime të freskëta (Mitrush Kuteli, Maj 1943, Prizren), të cilat e dëshmojnë këte që dua të shkruaj.
Në Prizren, midis të vdekurve dhe të gjallëve, e gjen laramaninë historike të shqiptarëve, të cilët i ngjajnë shtresimeve shkëmbore nga e cila lexohet evolucioni dhe historia e planetit, ashtu mund të lexohet e kaluara jonë.
”Ah, është fort e rëndë të vizitosh gjithë varret e një qyteti kaq të madh e kaq të vjetër, se janë të shumtë e të përhapur. Dhe shumë gjurmë janë zhdukur. Po ne bëjmë sa mundim,- shkruan Mitrush Kuteli, dhe vazhdon: Përpara kësaj Xhamie (Bajrakli Xhamia-fxh) me minare çuditërisht të holla, si fije kallmër, është një oborr dhe në oborr disa varre të vjetra zonjash e zotërinjsh, nga të fuqishmit e një kohe. Tani, kur asnjë dorë nuk zgjatet t’i përkujdesë, as varret, as qoshkun aty pranë, pllakat e mermerta kanë rënë poshtë, ku i shkel këmba dhe i bluan koha. Megjithëkëtë më pëlqen t’i vështroj e t’i prek me gishtërinj. Sepse më duket se kur i prek me gishtërinj këto veprat e artit skulptural, i afrohesh shpirtit të artistit që i punoi.
Ja, të gjithë të vdekurit të këtushëm që flenë nën shenjën e komplikuar të svastikes ariane në trajtë dielli, që i patën sjellë dikur të gjallët, me bujë e me lot. Pastaj u ardhi radha edhe atyre të ikin nga kjo botë – si na ka për të ardhur edhe neve, nesër – dhe mbetën të shkretë.” Që aty te lumi duket, mbi një kodër, Kisha e Shën Spasit… Kjo e ka historinë e saj. Serbët e kanë djegur disa herë në kohën e turkut.
”Varret e ortodoksëve, nën sallkëmet e lulëzuara. Janë varre të kujdesur mirë këta të borgjezisë sërbe, zotëronjëse në vitet e fundit. Gurë me shkronja të arta, lule, fotografi.
Reshpërojnë gra shumë, veshur nër të zeza. Pata besuar, në fillim, se do ish ndonjë varrim, po jo. Sot qenka e Shtuna e të vdekurve, 22 maj 1943. Vaje e lot shumë.
Aty, pranë një varri të freskët, është shembur një grua e re dhe qan e lodhur, e dërmuar. Përtej, disa të tjera, me zhurmë. Disa gra rrahin të ngrehin që poshtë, me këshillime, një plakë që vajton edhe përsërit litaninë “dushe moje, dushe, dushe, dushe”, “shpirti im, shpirt, shpirt, shpirt”. Një tjetër i drejtohet të birit, që tretet brenda, me një fjalë sërbisht – një shqip: “sine – bir-o! sine – bir-o!” E qan e dëshpëruar. Është pa fjalë, ndonjë shqiptare tani e “serbizuar”, po e cila birit të vdekur i thotë në gjuhën e vjetër gjith’ “bir-o”.
Edhe në kohën e vizitës së Mitrush Kutelit në qytetin e Prizrenit ishin edhe të gjallë, edhe të vdekur shqiptarët ortodoksë të kësaj ane.“dushe moje, dushe, dushe, dushe”, sado që mundohej të fliste serbisht e ngrata, nga dhimbja e madhe e vdekjes i lëshonte thirrjet e saj melankolike, rrëqethëse dhe në gjuhën e të parëve “shpirti im, shpirt, shpirt, shpirt”.
Pra në varrezet ortodokse të Prizrenit ndiheshin ofshamat, klithmat vajtuese dhe dënesjet edhe shqip: “sine – bir-o! sine – bir-o!” E qan e dëshpëruar…
Meqë nuk kemi shënime shqiptare për Dhimitër Çemeri-in , atëherë po thirrem në shënime serbe për Dimitrije Çemeri -kiçin (D???????? ?????????) , i cili e paska “mbledhur “ pasurinë e gjuhës serbe të “serbëve “ të Prizrenit.
Serbët e thërrasin Prizrenin Sërbski Carigrad ( Stambolli serb). Të vazhdojmë me Çemeri-n, një shqiptar ortodoks i cili e fliste shqipen dhe turqishten. ”Sipas serbëve ” e folura serbo-prizrenase i takon pjesës së dialektit serb të Prizrenit-Timokut. Karakteristiket e kësaj të folure janë ndikimet turke dhe shqiptare dhe gjuhëve të tjera josllave, dhe nganjëherë fitohet përshtypja që kjo është një gjuhë e huaj e folur serbisht. Gjuhën që e ka shkruar Çemeri-kiçi, gati që më nuk ekziston. Fjalët e shënuara të Çemeri-t janë një enciklopedi më vete e Prizrenit (?. ???????? ?????????: 28.10.2013.)
”Po ne do vijmë tjetër herë t’i shkelim. Arrijmë në ura e fundit – urë e drunjtë. Duhet ta kalojmë. Ja aty, më të djathtë, një fushë e madhe me varre: Varret e myslimanëve. Rrasa të rrepta prej guri të hirtë. Shumica pa kryeshkrime. Disa që kanë, janë arabisht. Bari është i gjelbër, i freskët, po ne mundim të kalojmë përmes, se dielli e piu vesën e mëngjesit. Aty nën një hije fle një njeri: i qetë, me duar nën krye, pranë një guri. Si nesër do flerë gjith’ aty, po nën dhe, përgjithmonë.
Ah, këtu në varret e katolikëve të Prizrenit ka mbishkrime shqipe! Shqipe – në kohën e Turqisë dhe të Serbisë! Është ky një afirmacion shqiptar i shkruar vendimtarisht dhe guximtarisht mbi gur, të cilin duhet ta nënvizojmë, me ngjyra të dukshme, si një nga shprehjet e ndërgjegjes kombëtare. Emra të njohur: Shirokanj, Mjedanj e të tjerë.
Ja një varr mjaft i moçëm, me një kryq të rëndë. Dhe mbi kryq një mbishkrim: “Këtu pushojnë Balta e Mana Tarabolluzi të mbytun prej Lumjanve më 2 Tetuer 1880?. Kanë aty edhe fotografitë e tyre. Balta me kostumin si gjiritli, me pantallona të zeza të gjera; Mana në dimit e vendit (e përfundon shkrimin e tij Mitrush Kuteli )”.