Çmimi Nobel i këtij viti iu dha shkrimtares kanadeze Alice Munro. Në vitin 1996, drejtova për disa muaj gazetën letrare-kulturore “ABC”. Në një nga numrat e kësaj gazete, botova një lajm që lidhej me librin “Virgjëresha Shqiptare” e shkrimtares Alice Munro. Po këtë vit, shkova në Uashington të Amerikës për studime. U përfshiva në vorbullën e një bote studimore pa fund. Profesorë dhe dijetarë amerikanë dhe nga e gjithë bota, të përkorë dhe të famshëm, mblidheshin në një klub të vogël për të pirë kafe dhe për të diskutuar. Ndërkohë, unë isha njohur me poetin e shquar amerikan Stjuart Friebert, profesor në Universitetin e Oberlinit në shtetin Ohajo. Në bisedat telefonike me të, në një pasdite, më foli për shkrimtaren Alice Munro, jo pa entuziazëm të përmbajtur dhe pa kënaqësi intelektuale, për faktin se kishte shkruajtur një subjekt shqiptar që, “ndonëse nuk kishte të bënte me Shqipërinë e shqiptarëve të sotëm, kishte të bënte me diçka shqiptare eterne”. Kur shkova i ftuar në Universitetin e Oberlinit, për të folur për poezinë shqipe, e bisedova edhe njëherë me mikun tim Friebert këtë motiv. Megjithatë, koha kaloi pa pasur një njohje më të plotë për shkrimtaren Alice Munro. U ktheva në Shqipëri, kinse kisha harruar gjithçka mbuluar nën gërmadhat e kujtesës sime. Për një fat të befasishëm, ose ndoshta për një rastësi jo edhe aq të rastësishme, miku im i fëmijërisë Pirro Dollani, i cili ka vite që jeton në Las-Vegas, që e njeh shumë mirë anglishten dhe letërsinë amerikane, madje ka përkthyer me sukses edhe një libër të Kadaresë në Amerikë, më dërgoi një letër, ku më shkruante për shkrimtaren Alice Munro, se kishte mbaruar përkthimin e plotë të librit të saj “Virgjëresha Shqiptare”. Tashmë libri është botuar në shqip. Meqenëse është një gjë tepër e rrallë që një shkrimtare me famë botërore të shkruajë një subjekt shqiptar, mendoj se nuk është pa kuptim dhe se ka një dobi të ndërsjelltë për të folur diçka më substanciale për këtë shkrimtare dhe librin e saj.
***
Thelbi i subjekteve tregimore të Alice Munro lidhet me botën e femrës. Bota e femrës është delikate dhe e ndërlikuar. Duke qenë një shkrimtare bashkëkohore, ajo ka vërejtur seriozisht elementët apokaliptikë të fenomenit të shpërbërjes së familjes, duke theksuar subjektivitetin e së vërtetës. Madje duke thyer tabutë e seksualitetit. Shumë tema të Alice Munrosë, merren me marrëdhëniet jashtëmartesore, duke theksuar faktet, pa mëtuar zhdukjen e familjes. Kjo ka çuar në idenë e Bovarizmit. Kështu, lëvizja feministe e Simonë Buvuarit, kinse ka një mbështetje letrare edhe nga Alice Munro. Në të vërtetë, nuk kemi një thjeshtësim kaq të vrazhdë. E vërteta është më e ndërlikuar. Femra është më e tjetërsuar sesa burri në një shoqëri të tjetërsuar. Ajo kërkon lirinë sepse i mohohet më shumë nga të gjithë. Duke mos qenë një letërsi rozë, Alice Munro nuk bie në një sentimentalizëm të thekshëm. Nga kjo pikëpamje, mund të them se në prozat e saj ka një ankth dhe një pikëllim metafizik, një melankoli gërryese, një kripë acide të pakënaqësisë dhe të palumturisë. Ky relativitet i figurës së femrës, lidhet me dramën e njerëzimit. Jeta më shpesh është një ballo veneciane me maska. Këtë motiv të tmerrshëm e ka reflektuar edhe regjisori i famshëm amerikan Kumbrik në filmin e tij të fundit testamental.
***
Po si vallë kjo grua jeton kaq larg Shqipërisë dhe të ketë shkruar një subjekt shqiptar? Si vallë një grua që nuk ka qenë asnjëherë në Shqipëri, madje edhe në ditët tona të shpejtësive reaktive, të jetë interesuar me figurën tipologjike të një femre shqiptare? Enigmat e këtij krijimi lidhen me ndërgjegjen e krijueses. Alice Munro ka lexuar një libër të Miss Durhamit, Mbretëreshës së Pakurorëzuar të maleve shqiptare. Në këtë libër, ajo ka reflektuar, përsiatjet janë bërë inkadeshente, është habitur nga zakonet e shqiptarëve alpinë të veriut. Kjo është zanafilla. Në një intervistë të 22 qershorit 2005, shkrimtarja thotë: “Dikur shkrova një rrëfim rreth Shqipërisë, që më ka pëlqyer shumë”. Ajo u interesua për Shqipërinë edhe nga biseda me një bibliotekare nga qyteti i saj i lindjes. Bibliotekarja i tregon se kishte lexuar një libër për një femër kanadeze që, duke udhëtuar nëpër Europë në vitin 1920, kishte kaluar edhe në Shqipëri dhe e kishin kapur disa banditë shqiptarë. Por ata vetëm e kishin vjedhur dhe nuk e kishin prekur me dorë, për arsye se nderi i femrës konsiderohej i shenjtë tek shqiptarët. Pasi kishte shfletuar librat e Miss Durhamit, Alice Munro u habit kur konstatoi se në shoqërinë patriarkale shqiptare, femra nuk konsiderohej e rëndësishme dhe nuk vlerësohej. “Nuk kisha dëgjuar ndonjëherë për ndonjë shoqëri tjetër në botë, ku ndryshimet gjinore e vinin femrën në një pozitë të tillë shoqërore”, – thotë ajo për “New York Times”. Ajo shkroi një tregim që fillimisht u botua në shtypin e rrethit letrar. Në 1994, e përfshiu këtë krijim në librin “Sekrete të hapura”, më pas “Virgjëresha Shqiptare” iu fut në vëllimin më të njohur të Alice Munrosë “Tregime të zgjedhura”, në vitin 1996.
***
Çfarë thotë ky tregim i gjatë? Disa e kanë quajtur edhe novelë, madje edhe roman të shkurtër. Hapësira rrëfimtare, nuk është e madhe. Por ndërthurja e linjave subjektore, jep pamjen delikate të një romani. Kemi një alternim të fantazisë dhe të faktit. Arkitektura kompozicionale, është komplekse. Brenda strukturës së librit, ndërthuren dy rrëfimtare, pa mohuar edhe zërin e padukshëm të autores. Një grua plakë me emrin Sharlota tregon historinë ekzotike të vajzës së rrëmbyer kanadeze në Shqipëri. Nga ana tjetër, një grua intelektuale, Klara, ka braktisur burrin dhe ka hapur një librari në British Columbia. Klara ka studiuar për letërsi dhe ka shkruar një temë doktorature mbi romanet e pabotuara të Meri Shellit, gruas së poetit të madh Persi Shelli. Meri është edhe autorja e romanit për Frankeshtajnin. Përsiatjet për figurën letrare të Meri Shellit, kanë lidhje analogjike me vetë jetën e Klarës. Bota është “një mishmash dashurish, dëshpërimesh dhe tradhtish”. Lidhjet martesore, shpërbëhen. Klara e tradhton burrin e saj Nelsonin, por edhe ai e tradhton të shoqen me sekretaren e tij. Duket sikur liria seksuale është gjithçka. Por këtu nis kurthi i librit. Një çift tjetër, Lotari me Gjurdhin, janë plakur së bashku. Ata e duan njëri-tjetrin dhe nuk e kanë tradhtuar asnjëherë. Jetojnë përherë me njëri-tjetrin në një shtëpi të vogël dhe të varfër, mes librave dhe veprave të artit. Kur e shoqja Lotari, është në prag të vdekjes, Gjurdhi nuk e braktis. Kjo apoteozë e një çifti të tillë, nuk është aspak anatomike. Kemi një poetizim të dyshes së njerëzimit. Të burrit dhe të gruas që kanë gjetur një mirëkuptim të plotë. ***
Meqenëse për Alice Munro është thënë se i shikon marrëdhëniet burrë-grua si një shpërbërje të jetës, madje e kanë krahasuar edhe me shkrimtarin tjetër të madh amerikan, Filip Roth, është vendi këtu të nënvizoj se kjo gjë nuk është një e vërtetë absolute. Edhe Xhon Abdajku, ka shkruar shumë për problemet që lidhen me seksin. Po kështu edhe Sharlotë Bronte, si dhe Xhein Osten. Por Alice Munro bën një kapërcim. Pikërisht kur tregon historinë e pabesueshme të një femre shqiptare.
***
Historia nis në bjeshkët e Malësisë së Madhe. Një vajzë kanadeze e quajtur Lotara, është grabitur nga shqiptarët, madje kanë qëlluar mbi shoqëruesin e saj. Ajo është plagosur kur ka rënë mbi një gur të mprehtë dhe e kanë zënë ethet. Por shqiptarët, megjithatë e kanë vënë në shpinën e një kali, dhe përmes një shtegu pranë liqenit e çojnë në liqenin buzë Shkodrës. Në një kullë shqiptare, Lotara ka mundësi të njihet me shqiptarët. Ajo flet për varfërinë e tejskajshme, për shtretërit me fije, për një plakë shqiptare të quajtur Tima, që kujdesej për të dhe ia lyente plagët me një pomadë me dyllë bletësh, vaj ulliri dhe rrëshirë pishe. Flet për burrat shqiptarë tepër të vrazhdë, por çuditërisht të ndershëm. Njihet me një prift shqiptar françeskan. Ky njeri i ditur bëhet ndërmjetës për të. Ai tregon paradokset e zakoneve shqiptare, si edhe për një histori të një vajze në Malësinë e Madhe.
***
Vajza shqiptare ishte e bukur dhe naive. Jetonte në një kullë të ndërtuar me gurë të palatuar. Gratë e tjera punonin, gatuanin bukë misri pa maja, merreshin me tërë punët e rënda. Burrat nuk punonin, gjithë bëmat e tyre lidheshin me armët. Pikërisht, në këtë mjedis alpin të egër, midis burrave ishte edhe një grua e veshur me rroba burrash që pinte duhan dhe mbante pushkë. Ajo quhej Virgjëreshë. Procesi i konvertimit të një femre në burrë, nuk është biologjik, por ritual. Kur një femër vendos të mos martohet asnjëherë, ajo merr pjesë në një ceremoni para 12 dëshmitarëve dhe priftit. Vishet si burrë dhe konsiderohet si burrë. Dhe madje nuk ka më të drejtë të rrijë me gratë. Në këtë libër, është përshkruar rrëqethshëm kjo ceremoni.
***
Historia e Virgjëreshës Shqiptare, lidhet me një ngjarje konkrete. Pikërisht për të mos e shitur një femër të re, në fshatin Vuthaj (zakoni shqiptar për të shitur femrën ishte makabër), prifti françeskan ia mbush mendjen vajzës që të mos shkonte në Vuthaj, por për këtë ajo duhej të shndërrohej në “burrë”. Vajza, e cila nuk e përfytyronte dot të ardhmen e saj me të panjohurën, sakrifikonte dhe kthehej në “burrë”. Prifti, i cili ka një simpati të fshehur, ndoshta edhe ka rënë në dashuri, por meqenëse është prift nuk i lejohet martesa, bën gjithçka që kjo vajzë të shkojë në shtëpinë e Ipeshkvit të Shkodrës dhe që andej, me një anije të largohet nga Shqipëria. Faqet e librit janë si një skenë shekspiriane. “Befas drita ra mbi priftin françeskan, që qëndronte i fshehur pas një peme. Ishte një pemë e vogël portokalli. Ngjyra e zeshkët e lëkurës, ishte zhdukur. Ishte një fytyrë e trishtuar që dukej sikur ishte varur në pemë. Me një shprehje melankolie, aspak vetjake dhe pa pretendime, si shprehja që shohim në fytyrën e një apostulli të moçëm, por krenar në xhamat e dritareve të kishës. Pastaj u zhduk. Ajo nxori një psherëtimë të thellë. E njohu tepër vonë”. Dashuritë e pashprehura, janë edhe dashuritë më të mëdha. Zhuljeta ishte, por Romeo, nën zhgunin françeskan, nuk mund të ekzistonte.
***
Libri “Virgjëresha Shqiptare” është shkruar shkëlqyeshëm. Më kujtohet befas një tjetër novelë e famshme me subjekt shqiptar, “Qumështi i vdekjes”, i francezes së madhe Margarit Jursenar. Në këtë botë të trazuar moderne, duket sikur dashuria ka humbur. Paradokset janë të lemerishme. Megjithatë, qoftë edhe nga një subjekt gati mitik shqiptar, mund të rrezatojë edhe një dashuri e paskajshme, mund të rilindë fytyra madhështore e
Alice Munro: Shqipëria, femrat bëhen burra për të mos u shitur