Hajdar Mallaku
Librin e bëra mik që nga Abetarja dhe do të më përcjellë gjatë tërë jetës. Në fillim më ngjante me nënën, pastaj me gjyshen. Më vonë filloi të më mësojë për jetën, për profesionin tim të ardhshëm, për botën dhe historinë e saj.
Zgjodha të jem i lidhur më tepër me të pasi punova në arsim. Dhe sot në pension, prapë lexoj e kur më lodhen sytë, kotem mbi libër, pushoj, dal në kopësht që t’i çlodh sytë dhe prapë lexoj. Takohemi me shokë dhe ndërrojmë libra për lexim, nganjëherë i gjejmë ato dhe në bibliotekë.
Një ditë e takova një shok të studimeve (edhe ai tash në pension) dhe pas bisedës së rendomtë e pyeta:
-Zoti Faton, a po lexon diçka?
-Jo, më tha prerazi. Nuk po lexoj më, por po eci. Nuk po vjen edhe ti me ne?
-Më fal, i thashë. Unë nuk kam çka të humb. Nuk jam në peshë si Ju. Unë kam nevojë të shtoj diçka. Po përse ecni Ju? Për vete apo për shtëpi? Të zotët e shtëpive, thuhej dikur, ecnin për punë shtëpie e Ju ecni për vete. Qeshi kur e kuptoi ku e çet majen thumbi.
– Po ti a po lexon?- më pyeti.
-Po, po lexoj, i thashë.
-Unë jo se nuk kam më kujt t’ia them,- ma ktheu.
– Profesor, më fal, por nuk guxojmë të themi ashtu. Ne me të vërtetë nuk punojmë tash me nxënës, por njeriu mëson sa të jetojë: e kalon kohën në mënyrë aktive, njohuritë e reja i komenton në ndeje me shokë, ua përcjellë nipërve dhe mbesave, i përdorë në shkrime, nëse merret me to. Është koha që gjyshërit të organizohen në Shoqatën e veteranëve, të shkruajnë ndonjë monografi, ndonjë libër kujtimesh, ndonjë ese për lëmi të caktuar, ndonjë këshillë nga përvoja pedagogjike etj. Biblioteka është shtëpia jona e dytë. Makiaveli, filozof, historian dhe shtetar nga Firenca, kur shkonte në bibliotekë, thoshte se po shkonte në Parajsë. Madje vishej me rroba solemne duke iu arsyetuar së shoqes se atje takohej me njerëzit më të mençur që ka pasur dhe i ka bota. Edhe Aristoteli thoshte: ”Kush studion, e arrin lumturinë”. Kur do ta zëvendësojmë shprehjen “Si po e humb kohën?” me shprehjen “Si po e shfrytëzon kohën?”
-Profesor, mjaft mirë po thua, po ku ta marr atë elan tash i plakur.
-Fitohet, fitohet vetëm duhet pasur durim e guxim. Si sportisti që pas një plogështie të rastit me ushtrime e kthen kondicionin. Pse të dëshprohemi, pse mos t’i përkushtohemi familjes, pse ta humbim atë që na ka mbetur nga jeta? E meritojmë pushimin, por dhe mund të jemi aktvë. Duhet vetëm besim, guxim dhe kurajo.
Sa isha në shkollë të mesme, fillova ta kompletoja një bibliotekë të vogël. Nga kafshata e gojës ndanim pak para për t’u abonuar në revistat mujore që botoheshin atëherë, “Jeta e re” dhe “Përparimi”. Për herë të parë filluan të botoheshin veprat e Rilindasve: Naimit, Mjedës, Migjenit e të tjerëve.
Kur nuk kishim mundësi tjera, dy shokë e paguanim një vepër dhe shërbeheshim me të. Meritë për këtë kishte Riza Alaj, profesor i Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe. Kishte raste kur librat depërtonin nga Shqipëria. Duhej ta huazonim në mbrëmje, ta lexonim tërë natën dhe ta kthenim në mëngjes.
Kështu pak nga pak gjatë studimeve dhe punës krijova një bibliotekë solide me autorë shqiptarë dhe të huaj. Kushtet qenë krijuar që me kredi libri merrej dhe paguhej pa u ndier nga botimet e NGB “Rilindja”.
Pas vitit 1981 gjithçka shkoi kah përmbysja. Cenzuroheshin librat, ndërrohej planprogrami mësimor. Na larguan nga puna, nga lokalet shkollore. U vunë pika kontrolli, filluan të bëhen bastisje shtëpishë, rrethime fshatrash për dorëzimin e armëve. Dhe puna erdhi deri aty sa dhe bibliotekat erdhën në pyetje. Një fije shkrepse dhe bashkë me libra shkonte dhe shtëpia.
Madje Hasi ishte caktuar si zonë neutrale që duhej zgjëruar. Ish dëgjuar shprehja e një udbashi “Fshatrat rreth kufirit nuk do të ekzistojnë”. Dhe ashtu doli. Gjatë luftës ato u bënë shkrumb e hi. Mendohej që prapë të vendoseshin kolonët, sikur në kohën e Mbretërisë SKS, edhe tash pas Luftës së Dytë Botërore, që të bëhej shkëputja e lidhjes kombëtare me Shqipërinë.
Ishte pranvera e vitit 1998. Rrëfijet e kishin kapluar Hasin. Sa mbarteshin armë nga Shqipëria, rrjeti i spiunazhit i lajmëronte saktësisht se ku ishin fshehur dhe kush i udhëhiqte për armatim. U bë dhe djegia e disa shtëpive. Pritej që edhe në Shëngjergj të ndodhte kjo. Bashkë me A. Limanin kishim planifikuar ta hapnim vijën e bartjes së armëve nëpër Shëngjergj, por hoqëm dorë se ishte zona më e rrezikshme në Has, sepse kishte Stacionin policor dhe rrjetin e fortë të spiunazhit. Patrulla policore vinte për çdo ditë kah dyertë tona. Isha në shënjestër. Këtë ma thanë në besim disa, kinse dashamirë, që “ledhatoheshin” me policinë.
Vrasësit po vinin. Po vinin piromanët. Ishim kthyer në Homo sacer (Në Romën Antike ishin individë apo grupe sociale të përjashtuar me ligj nga rrjeti social dhe mund të vriteshin nga çdokush dhe kurdo, pa dhënë llogari).
Si kryefamiljar e bëja vlerësimin duke shkuar prej gjërave më të çmuara deri te ato më të voglat. Në rend të parë vinte jeta e familjes, pastaj shtëpia, streha e respektuar, kosh e hambar ku e kishim drithin dhe fare në fund vinin vitrinat me libra, paja e sime shoqe, veshëmbathjet, fotot avlimentet, gjërat e trashëguara nga prindërit e s’di çka tjetër të numëroj. Kisha dëgjuar se ç’kish ndodhur në disa fshatra të afërm.
Dhe vendosa që librat t’i fshihja. Në skaj të kopështit, jo shumë larg nga shtëpia ishte një shkurre e dendur. Nuk kishte lëvizje andej. Kisha thasë të pastër drithi. I paketova librat, ua lidha grykën të tetëmbëdhetë thasëve dhe me qerrëz dore, një nga një, i çova atje. I ngrita lart toke mbi gurë, i palova mirë dhe i mbulova me plastmas. Mbi to vendosa rrasa guri që mos t’i zbulojë fryma. Kisha frikë vetëm se mund t’i dëmtonte miu, apo dhe lagështia.
Qëndruan aty gjatë tërë verës. Shpesh shkoja t’i shikoja dhe ta merrja ndonjë libër që më duhej gjatë procesit mësimor. Ato i kisha lënë në një thes në krye që t’i merrja më lehtë. Shpesh me vete e merrja dhe djalin e vogël, Burimin, që ishte në klasën e parë, dhe mahitesha me të: “Sa mirë po kanë mundësi të lexojnë kafshët e egra: ketri, që lexon tregime me lajthi; lepuri që lexon tregime me karota; ujku që lexon tregime me qengja e sidomos dhelpra që, uf, lexon tregime për pula dhe uron që të rriten sa makushi”
Kaloi vera, erdhi vjeshta. Shiu dhe mjegulla e fituan pushtetin mbi vapën. Pashë që librat filluan të marrin lagështi. Dimrit s’mund t’i lija aty. Prapë i mbarta ngadalë dhe i solla në shtëpi. I shkepa që të thahen dhe i radhita në vendin e tyre, në rafte. Nga lagjja përbri më shikonte një fqinj bjerraditës, i cili, me duar të lidhura pas shpine, kaloi përskaj shtëpisë sime. Më pyeti:
-A je lodhur?
-Jo, xhaxhi Musë, e ju.
-S’po punoj gjë, më tha.
– Çka po mbart ?- më pyeti prapë.
-Libra, i thashë. Çka tjetër !
-Është koha e armëve, thashë dhe rrëfijet po dëgjohen gjithandej.
Nuk e di a më sulmoi duke më mbrojtur, apo nga naiviteti i një sherr budallai e tha këtë.
-Edhe këto janë armë, i thashë, por që vrasin më ngadalë dhe janë më precize. Po t’i kishim pasur më përpara këto, së paku që nga koha e gjyshërve e këndej dhe po të ishim më të organizuar, punët do t’i kishim më mirë.
Dimri qe dy herë dimër, stinë e ftohtë në atmosferë dhe në politikë. Pranvera po vinte si enigmë, e paralizuar. Nëpër fshatra të Dukagjinit shihej tym e flakë. Rafalet e vazhdueshme i trazonin shpirtërat e ndrojtura. Më 30 mars 1999 na dëbuan nga shtëpia. Pritnim të bënim urimin e ditëlindjes së Dritonit. Sofrën e lamë të shtruar me pak ëmbëlsira dhe mëngjesin e rëndomtë që kish përgatitur shoqja dhe me pak plaçka në duar dolëm në rrugën e madhe. Uruam që të na ruaj Zoti dhe nuk e lamë pa e bërë mallkimin për armikun. Drejt Shqipërisë… Sa kemi dashur ta vizitojmë këtë vend në liri e tash po strehohemi nga dhuna. Vraji o Zot!
Sytë na mbetën prapa. Lamtumirë shtëpi e katandi. Lamtumirë biblioteka ime! Piromanët sllavë e kanë profesion barbar, emrin, madje dhe mbiemrin “Palikuqe”. Është tragjedi e amshueshme, fatkeqësi gjeografike që jemi në fqinjësi me ta. Edhe djalli meson ligësi prej tyre. Krahas një ere të ftohtë që frynte prapa nesh, ata na përcollën me plumba dhe shtëpisë i vunë flakën.
Epilog
Kur u kthyem pas luftës, gjetëm çdo gjë shkrumb e hi. Kushëririn, pjesëtar të Lëvizjes, e kishin vrarë dhe u shpall dëshmor. Shtëpinë (kullën e ndërtuar nga babai) e kishin djegur. Kishin mbetur në këmbë vetëm tymtarët. Kulla ime e plagosur! Nuk munda ta shkrepja asnjë plumb nga frengjitë tua. Po armikun e mundëm nga kulla e madhe, nga kulla shtet.
Bashkë me të ish djegur dhe biblioteka. Ishte djegur, por jetonte në mua dhe në dituritë e nxënësve të dyzet e një gjeneratave. Ishin ruajtur vetëm tri libra në një kthinë ku e mbanim bulmetin. Mbi një tryezë ishte një libër i shpuar me thikë. Maja e thikës nuk kish depërtuar deri në fletën e fundit. Shkas për të me siguri ishte fakti se ish botuar në Tiranë dhe fliste për historinë tonë kombëtare. Nuk u doli llogaria. Në këto troje do të lindin fëmijë, do të ndërtohen kulla dhe nga tymtarët e tyre do të rrjedh tym, nuk do të shuhet kultura dhe bibliotekat do të jenë plot nxënës dhe libra.