N? vitin 1965 Italia nderoi 700-vjetorin e Dante Alighierit, ku mor?n pjes? edhe disa personalitete t? kultur?s shqiptare q? jetonin n? Itali. N? at? mes u shquan Ernest Koliqi, Martin Camaj, Karl Gurakuqi dhe Nos Qirjaku. Adhurimi i shqiptar?ve p?r Danten ?sht? i kahersh?m.Veprimtatria letrare e k?tij gjeniali italian t? letrave u p?rkthye edhe n? gjuh?n shqipe por me vones?. Nj? nd?r hapat m? t? guximsh?m p?r shqip?rimin e Komedis? Hyjnore kishte nd?rmarr? Kola i Sokol Bacit t? Grud?s n? fillim t? vitit 1900.
Ernest Koliqi dhe Karl Gurakuqi n? sh?nimet e tyre botuar n? revist?n “Shejzat” viti 1965 botuan dy sh?nime t? shkurtra p?r veprimtarin? kulturore dhe origjin?n familjare t? Kol? Sokol Bacit. Citojm? tekstualisht sh?nimin e Profesor Karl Gurakuqit:
”Nj? pjes? e K?ng?s V t? “Ferrit” t? Dante-s, p?rkthyer shqip nga Sokol Baci (Shejzat,Vjeti IX i botimit (1965) faqe 327-329).Kjo prov? p?rkthimit sh?non Redaksija e Revist?s-gjindet n? “La Nazione Albaneze (Vjeti IV,Nr. VI,31 mars 1900) t’Anselmo Lorecchios-s. N?nshkruhet Sokol Bazi q? nuk asht tjet?rkush veç Kola i Sokol Bacit, vojvode i Grud?s kah fillimi i k?tij qindvjeti. Sokol Baci ishte adjutant i Knjaz Nikoll?s t? Malit t? Zi. Kola i biri, kreu studimet universitare n? Rom? .
P?rkthim i bam? prej tij n? vjersha nj?mb?dhet-rrokshe,na tregon kjartas se ky n? rinin? e vet asht marr? me gjuh?n shqipe dhe me let?rsin? e saj. N? k?t? hartim mund t? vrehet shkalla e nalt? e n? t? cil?n kishte m?rrijt? para 70 vjet?ve zhvillimi i shqipes letrare. Asht? e v?rtet? se ka disa t? meta: p?rdorim fjal?sh turqishte, kumbim rimash shum? t? r?ndomta,por lipset marr? para sysh se ky aso kohe ishte fillimi i p?rpjekjevet letrare.
P?r t? pas? nji mendim t? gjuh?s s? Shkodr?s 70 vjet p?rpara, po japim k?tu sh?nimin me t? cilin Kola i Sokol Bacit e p?rciell p?rkthimin e vet: “Dantja ishte me Virgilin n? rreth t’dyt? t’Ferrit ku gjinden t’flligjtit, t? cil?t jan? pra hjedh? e mundue prej nji er?s t’rrebt? fort. K?tu pa dy vet q? shkojshin bashk?: Françesk?n prej Rimini-t e Palok?n e Malatesta: i thirri e Françeska i kalxoi t? dhembsh?m historien e vet”.
M? posht? po sjellim pjes? t? Kanges t? V-t? “Ferrit” t? Dante,s p?rkthyer nga Kola i Sokol Bacit.
“ KALZIM
Njeri i kandsh?me e i but?’,qi gjall? hala
Erdhe me gjet’n’k?t burg me t’kqija plot
Ne,qi tok?n me gjak nji dit’kem la,
Me na pas’n?pak n’hir i Madhi Zot
Kishim m’e lut’ p?r ty,si p?r pagj’tande
Mbasi p?r t? zez?n t’on’ka po derdh lot.
Mbi çka me ndie me gol’ty fort po t’kande
Na po ndigjojm?,po flasim si qef ke
Tash qi sikur po dan era po pran?.
Gjindet qyteti i em n’t’cilin kam le
N’breg t’detit shi n’njat vend ku Pohi shgrehet
Me lumet tjer’qi i mbledh dhe n?p?r dhe.
Dashnija qi me ‘i her’zemr?s i qepet
E kapi k?t p?r bukurin trupin t’i
Qi bora,me ç’mndyr’gjaku hala m’zehet
Kush ? dasht’p?r pa dasht’nuk ka p?shtim
E vet’pra me te zuna’i kaq miksi
Qi,po shef as tash s’mund t’m’ qes’n’harrim.
M’nji soj deket na coi n? kjo dashtni,
E e pret Kaina at? qi na mbaroi,
Gjithk?to fjal’prej tyne kjen? ndi.
Prej bised’s t’ktyne shpirtne ndrrova bo;
Fort u trishtova, e meç me krye n?r kam’
Sa m’pyeti Bajtagjija(2) se ç’mendoi.
Un? p?rgjegja me nji t’madhe shame:
Oh sa mendime t’ambla i çuen kta t? shkret,
Oh sa dishir,n’k?t t’zi mbarim,oh ç’nam!
Mandej prej tyne u solla e fola vet’
E fillova: Françeska e zeza jote
Ma d?rpton zemr?n an’ p?r an’si zhgjet’.
K?t? pjes? t? “kang?s se V-t? “Ferrit” t? Dantes e kishte p?rkthyer shqip Kola i Sokol Bacit n? fillim t? vitit 1900. I n?nshkruari (Redaksia) siç duket ?sht? Ernest Koliqi i cili b?n koment n? lidhje me p?rkthimin e Kol? Sokolit. Ai thot?: “Kjo cop? e Komedis? Hyjnore”, sjell? n? gjuh?n ton?,dallohet p?r nji zot?si t? rall? n? t? hartuemit e vargut njimbdhet?rrok?sh e p?r nji njom?si shprehjesh idiomatike q? i ep p?rkthimit nji shije t? thjesht? shqipe. Tue mendue koh?n kur u botua kjo cop?, nonse me disa te meta, na çudit? p?r shkatht?sin? shpreh?se t? saj”
P?r ata q? kan? lindur n? Mal?si t? Madhe p?rkthimi shqip i Dantes nga Kola i Sokol Bacit ?sht? i shk?lqyesh?m. Pak a shum? k?shtu flitet e k?ndohet n? ato treva.Profesor Shaban Demiraj gjat? nj? vizit? n? New York n? vitin 1996 tha se gjuha shqipe n? Mal?si t? Madhe flitet mbase m? mir? se n? asnj? krahin? tjet?r shqiptare. Ernest Koliqi dhe Karl Gurakuqi n? sh?nimin e tyre thon? se Kola i Sokol Bacit kishte p?rdorur fjal? turqisht n? at? p?rkthim. N? vargjet e sh?nuara me sip?r kemi v?n? re vet?m dy fjal? turqisht dhe n?se merret parasysh koha kur ai filloi p?rkthimin shqip t? Dantes, dy fjal? turqisht nuk jan? shum?.
Nj? p?rkthim si ky tregon dashurin? e autorit p?r gjuh?n dhe kultur?n shqiptare. Nuk e kuptojm? pse ?sht? botuar emri i Sokol Bacit si p?rkthyes i Dantes n? revist?n “La Nazione Albanese” t? Anselmo Lorecchios, e jo emri i p?rkthyesit t? v?rtet? q? ?sht? Kola i biri i Sokol Bacit. Mos vall? ka qen? ndonj? gabim teknik ose diçka tjet?r. B?het pyetja pse nuk jan? b?r? m? shum? studime p?r Kol?n e Sokol Bacit i cili ka qen? shum? aktiv n? Kryengritjen e Mal?sis? t? vitit 1911 p?r pavar?sin? e Shqip?ris?,bile ai kishte detyr? me r?nd?si n? Komitetin e Podgoric?s.
N? vendlindjen time disa shqiptar? t? ditur tregonin shum? p?r Kol?n e Sokol Bacit. Ai gjithmon? p?rmendej p?r q?ndrimet e tij patriotike. Bashk?punimi i tij me arb?resh?t e Italis? dhe botimet n? ato revista tregojn? se Kol? Sokoli ishte patriot. Veprimtaria e tij kulturore e atdhetare meriton studime dhe hulumtime serioze.
(Autori Gjek? Gjonlekaj është ish-gazetar i “Zërit të Amerikës”, aktualisht botues e biznesmen në New York)