Fragment nga libri “Stambolli” të Orhan Pamuk
Meqenëse ky është një libër kujtimesh, emrin e saj dua ta mbaj të fshehtë dhe nëse jap një fill lidhur me të dashurën e fshehtë, sikurse poetët e Divanit, duhet të lë të kuptohet se, si historia e dashurisë që do të rrëfej më poshtë, edhe ky emër mund të jetë çorientues.
Emri i saj në persisht do të thoshte “Trëndafil i zi”, por më dukej se as në skelat nga ku kridhej e gëzuar në det, as në klasat e shkollës franceze ku studionte, askush nuk e dinte këtë kuptim. Sepse flokët e gjatë të shkëlqyer nuk i kishte të zeza, por gështenjë, dhe sytë kafe pak më të errët.
Kur ia thashë zgjuarsisht këtë, vrënjti vetullat, siç bënte kur merrte befas një qëndrim serioz, zgjati buzët prej qershie dhe më tha se këtë emër, të cilit sigurisht që ia dinte kuptimin, ia pat vënë e ëma në kujtim të gjyshes shqiptare që e kishin quajtur po njësoj.
Siç më tregonte ime më, “ajo grua”, e ëma pra, duhej të qe martuar shumë herët, sepse nëna, kur na nxirrte mëngjeseve të dimrit nga Nishantashi në parkun e Maçkës, kur unë dhe vëllai ishim tre dhe pesë vjeç, e paskësh parë atë të fjetur në një karrocë të madhe fëmijësh, ndërsa tundej nga e ëma, e cila dukej “si vajzë e re”.
Nëna njëherë pat lënë të nënkuptohej edhe se gjyshja shqiptare, kishte bërë ca paudhësira në kohën e pushtimit të Stambollit dhe kishte dalë nga haremi i një pashai, të cilin duhej ta përbuznim ngaqë i qe kundërvënë Ataturkut, por ngaqë në ato vite s’isha fare kurioz për konakët e djegur osmanë dhe për historitë e familjeve të vjetra të Stambollit, këto detaje nuk i mbaja mend.
Kurse im atë, me një ton aspak armiqësor më pat treguar se i ati i “Trëndafilit të zi”, pas Luftës së Dytë Botërore, prej favoreve të të afërmve të tij me ndikim në qeveri, qe pasuruar përnjëherë duke marrë përfaqësitë e disa kompanive amerikane dhe holandeze.
Tetë vjet pas takimeve në park gjatë viteve të fëmijërisë, fillova ta shihja mes të pasurve të rinj të kohës, duke bërë xhiro me biçikletë në lagjen Bajramollu në lindje të Stambollit, që kishte hyrë në modë për njëfarë kohe në vitet ’60 dhe ’70, për ç’shkak edhe ne kishim blerë një në shtëpinë tonë.
Në kohërat e mira të lagjes sonë së vogël, kur ajo ishte e zbrazur, lahesha në det sa herë doja, shkoja për peshk dhe zija tral, skumbri e stavrith, lozja futboll dhe pasi mbusha gjashtëmbëdhjetë vjeç, mbrëmjeve të verës vallëzoja me vajzat. Kurse më vonë, në vitet kur mbarova gjimnazin dhe fillova studimet për arkitekturë, pikturoja dhe lexoja në katin përdhes të shtëpisë. Sa ka lidhje kjo me dëshirën për t’iu shmangur shokëve të mi, djem të pasurish, të cilët, këdo që lexonte çfarëdolloj gjëje, veç librave të shkollës, e quanin “intelektual” apo të dyshimtë e “të kompleksuar”?
Ndoshta edhe shokët e fëmijërisë, të cilët fjalën “i kompleksuar” e përdornin për këdo që kishte probleme për shkaqe ekonomike apo psikologjike, tashmë rrudhnin buzët ndaj meje.
Kur, i bezdisur nga pozita e “snobit antipasanik”, që nënkuptonte fjala intelektual, që nisën ta përdornin në moshë shumë të hershme për mua, u thashë se librat – Woolf, Freud, Sartre, Mann, Faulkner – i lexoja për kënaqësi, më pyetën se pse atëherë i nënvizoja.
Por ishte kjo famë e imja e keqe që i tërheqi vëmendjen “Trëndafilit të zi” gjatë një fundvere. Kjo pavarësisht se gjatë gjithë verës, edhe në sezonet e mëparshme kur i takoja më shpesh shokët e mi, nuk e kishim vënë re shumë njëri-tjetrin.
Kur rrija me shokët gjatë argëtimeve të tilla që bëheshin në grup, si vajtja e kthimi në mes të natës në Stamboll, në Bulevardin e Bagdadit gjysmë ore larg duke bërë gara (dhe ndonjëherë duke u përplasur) me Mercedezë, Mustangë e Bmë, për ta mbajtur frymën nëpër diskoteka, duke kërcyer, qitja me shishe boshe vere dhe aranxhatash me armët elegante të gjahut në një shkëmb të pajetë ku shkohej me motoskafë, duke qetësuar njëkohësisht vajzat që klithnin, apo ndërsa luhej poker e monopol duke dëgjuar Bob Dylan dhe Bitëllsat, unë dhe “Trëndafili i zi” nuk i patën rënë në sy njëri-tjetrit.
Tërë ajo gjindje e zhurmshme rinore, nga fundi i verës dalngadalë qe shpërndarë, dhe furtuna e lodosit që çdo vit bënte fërtele nja dy a tri varka dhe u kanosej jahteve e motoskafëve, ishte qetësuar duke sjellë shiun pas, kur “Trëndafili i zi”, shtatëmbëdhjetëvjeçare filloi të hyjë e të dalë në katin tonë të parë, në “atelienë” ku unë pikturoja, duke i dhënë tepër rëndësi vetes.
Ngaqë të gjithë shokët e mi vinin herë pas here atje dhe shkarravisnin ndonjë gjë mbi letër me bojërat dhe furçat e mia, duke shfletuar me dyshim librat e mi, në ardhjen e saj s’kishte asgjë të jashtëzakonshme. Për më tepër, si çdo moshatar i saj turk, i pasur apo i varfër, vajzë apo djalë, edhe ajo kishte nevojë të fliste me dikë për të mbushur ditët e për të kaluar kohën.
Mbaj mend se në fillim flisnim për thashethemet e verës që sapo shkoi, kush qe dashuruar pas kujt, kush bëhej xheloz për kë, e të tilla gjëra që atë verë s’para i kisha ndjekur fort mirë.
Ngaqë duart i kisha pis, më ndihmonte të hapja kapakun e tubit të bojës apo të përgatisja çaj, pastaj kthehej në cepin e vet, hiqte këpucët dhe shtrihej në divan, duke vënë dorën pas kokës si jastëk.
Një ditë i bëra një vizatim me laps prej aty ku ishte, pa i thënë gjë. Kur pashë se i pëlqeu kjo gjë, e bëra edhe herën tjetër kur erdhi. Njëherë tjetër, kur i thashë se do ta pikturoja, e kënaqur dhe pa ditur ku t’i vinte duart, si një aktore e re që del para kameras, më pyeti: “Si të rri?”
Kishte hundë të hollë të gjatë, gojë të vogël me cepat që i hapeshin me një buzëqeshje të lehtë, kur ia ngulja sytë për ta pikturuar, ballë të gjerë, shtat të lartë dhe këmbë të gjata të nxira nga dielli, por ngaqë kur vinte tek unë vishte një fustan elegant, të gjatë e të mbyllur të mbetur nga e gjyshja, mund t’i shihja vetëm këmbët e vogla e të rregullta. Kur i vështroja pjesën rreth gjinjve të vegjël dhe lëkurën pafundësisht të bardhë rreth qafës së gjatë teksa e pikturoja, në fytyrë i shfaqej një turpërim i lehtë.
Në fillim bisedonim gjatë.
Më shumë rrëfente ajo. Kur i thashë njëherë: “Mos shih me aq brengë!” duke i vënë re një lloj shqetësimi në sy dhe në buzë, me një sinqeritet që s’e prisja, duke më vështruar ngultazi më tregoi për grindjet e prindërve në shtëpi, kacafytjet pambarim të katër vëllezërve më të vegjël, se si ndonjëherë i mbronte nga ndëshkimet e të atit – mbyllje në shtëpi, ndalim motoskafi, ndonjë shpullë – se si e ngushëllonte edhe nënën, e cila mërzitej shumë ngaqë i ati bridhte pas grave të tjera.
Më tregoi se e dinte se edhe im atë bënte gjëra të tilla, pasi ime më qante hallet me nënën e saj ngaqë e kishte shoqe brixhi.
Por dalngadalë po kridheshim në heshtje. Vinte e ulej në vendin e saj të përhershëm dhe, ose pozonte për ndonjë pikturë timen që mbartte një ndikim të fortë prej Bonnardit, ose merrte ndonjë nga librat përreth dhe lexonte në gjithfarë pozash. Më vonë, e pikturoja apo jo, e bëri zakon të vinte papandehur ndërsa unë punoja në atelie dhe pa e zgjatur shtrihej në divan duke lexuar, pozonte duke lexuar dhe herë-herë më ndiqte me cep të syrit teksa e pikturoja. Më kujtohet si e prisja të vinte çdo mëngjes, pak pasi kisha nisur të punoja dhe ajo, pa më lënë të prisja shumë, me po atë buzëqeshje të drojtur e thuajse si të kërkonte ndjesë, vinte dhe shtrihej në vendin e vet.
Njëra nga temat e bisedave tona, që sa vinin e rralloheshin, ishte e ardhmja. Sipas saj, unë isha shumë i talentuar e i palodhur dhe në të ardhmen do të bëhesha një piktor i famshëm – mos tha një piktor i famshëm turk? – dhe ajo do të vinte në hapjen e bujshme të ekspozitës sime në Paris, bashkë me miqtë e saj francezë dhe do të mburrej duke u thënë atyre se ishim shokë “fëmijërie”.
Një buzëmbrëmje, me shkakun për të soditur nga ana tjetër e gadishullit peizazhin e kulluar pas shiut dhe ylberin, dolëm nga atelieja ime e errët dhe për herë të parë ecëm gjatë nëpër rrugët e lagjes. Më kujtohet se nuk folëm fare dhe ndiheshim të bezdisur nga vështrimet e ndoca të njohurve në lagjen gjysmë të zbrazur ngaqë vera kishte mbaruar, si dhe nga gjasa që të hasnim mamatë tona. Por ajo çka e bëri “të dështuar” këtë shëtitje, nuk ishte kjo, madje as zhdukja e ylberit para se të mbërrinim ne, por tensioni mes nesh. Për herë të parë po e vija re sa të gjatë e kishte shtatin dhe sa të këndshme ecjen.
Mbrëmjen e së shtunës së fundit, vendosëm të shkonim bashkë diku dhe u takuam pa u thënë asgjë disa shokëve tanë kureshtarë dhe të parëndësishëm që kishin mbetur ende në lagje. I mora makinën babait, isha i mpirë. Kishte bërë grim, kishte veshur një fund të shkurtër dhe ishte lyer me një erë të mirë, që mbeti për një kohë të gjatë në makinë. Por akoma pa mbërritur atje ku e kishim bërë ndërmend, ndjemë se fantazma që kishte bërë të “dështonte” shëtitja jonë, ishte sërish mes nesh. E gjetëm veten në një diskotekë gjysmë të zbrazët por të zhurmshme, duke imituar më kot bisedat dhe heshtjet e gjata e këndellëse në atelienë time, të cilat tani po e kuptonim sa të thella ishin.
Megjithatë, gjatë një pjese të lehtë vallëzuam. Në fillim e shtrëngova me krahë siç kisha parë të tjerët, pastaj e përqafova siç më vinte dhe vura re se flokët e saj mbanin aromë bajamesh. Më pëlqente si përtypej me lëvizje të vogla të gojës kur hante dhe vështrimin prej ketrusheje që i shfaqej në fytyrë kur shqetësohej.
Para se ta lija në shtëpi, në heshtjen e makinës e pyeta “Të pikturojmë?”. Pranoi pa shfaqur ndonjë emocion të veçantë, por duke ecur mes territ të oborrit tim – me dorën e saj në timen, pa se drita e ateliesë ishte e ndezur – a kishte njeri brenda? – ndërroi mendje.
Tri ditët në vazhdim erdhi sërish, u shtri në divan dhe pa folur më shihte si pikturoja, u hidhte sytë faqeve të librit që mbante në duar, këqyrte detin e dallgëzuar me shkumë jashtë dhe ikte pa ndonjë ceremoni të veçantë.
Gjatë tetorit s’më shkonte aspak ndërmend ta kërkoja në Stamboll. Mes librave që lexoja me pasion, pikturave që bëja me nerv, shokëve të interesuar pas politikave radikale dhe marksistëve, nacionalistëve e policëve, që vriteshin korridoreve të universitetit, më vinte turp nga shokët e pushimeve dhe nga çdo gjë që kishte të bënte me lagjen e pasanikëve të mbrojtur me roje e barrikada në hyrje.
Por një mbrëmje të ftohtë nëntori kur kaloriferët kishin filluar të viheshin në punë, i rashë numrit të shtëpisë së saj. Kur e ngriti e ëma, e mbylla pa folur fare dhe vazhdova jetën si të mos kishte ndodhur asgjë. Të nesërmen pyeta veten se përse e kisha bërë atë telefonatë pa kuptim.
Siç nuk e kisha kuptuar se kisha rënë në dashuri, po ashtu nuk e kisha zbuluar akoma se isha aq i dhënë, sa në të gjitha aventurat dashurore që do të pasonin, do të bëhesha si i lojtur mendsh.
Një javë më vonë, po një mbrëmje të ftohtë e të errët, i rashë përsëri telefonit. E ngriti ajo. Fjalitë, që i kisha bërë gati me kujdes në mendje, tani ia thashë sikur sapo i kisha menduar, pa i rënë në sy as vetes.
Kisha një pikturën të sajën që e kisha filluar në fund të verës dhe doja ta përfundoja, prandaj, a mund të pozonte për mua një pasdite?
“Me të njëjtën veshje?” më pyeti. Këtë s’e kisha menduar. “Me të njëjtën veshje,” i thashë.
Një të mërkurë, teksa po e prisja te porta e Dame de Sionit, ku edhe ime më pat studiuar dikur, vura re çapkënët e rinj që prisnin vajzat në dalje të gjimnazit sikurse unë, tek i rrinin larg turmës së nënave, baballarëve, kuzhinierëve e shërbëtorëve te porta, duke zënë vend pas pemëve përbri e në pragjet e dyerve. Kur u duk mes qindra nxënëseve me funde blu dhe këmisha të bardha të shkollës katolike franceze, m’u duk më e shkurtër. Flokët i kishte mbledhur dhe në duar mbante librat e shkollës, si dhe një qese ku kishte vënë veshjen verore me çka do të pozonte.
Kur mësoi se nuk po shkonim në shtëpinë tonë, ku ma merrte mendja se nëna do të na gostiste me çaj e pasta, por në shtëpinë time atelie plot me sende të vjetra në Xhihangir, që nëna më pat lejuar ta përdorja për të pikturuar, u shqetësua, por kur unë ndeza sobën dhe ajo zuri vend në një divan si ai në shtëpinë verore dhe pa se isha “serioz”, u qetësua dhe pa e parë unë veshi fustanin e gjatë të verës e u shtri.
Kësisoj marrëdhënia që zuri fill sërish mes piktorit të ri nëntëmbëdhjetëvjeçar dhe modeles së tij akoma më të re, vazhdoi me harmoninë e një melodie të çuditshme, notat e së cilës s’i kapnim as ne vetë, pa marrë formën e një lidhjeje dashurore. Në fillim vinte një herë në dy javë në shtëpinë në Xhihangir, pastaj çdo javë.
Nisa t’i bëja piktura të tjera në poza të ngjashme (“Vasha e shtrirë në divan”). Flisnim edhe më pak se gjatë ditëve të fundit të verës.
Me frikën se mos e prishja qashtërsinë e kësaj jete të dytë, që hapej brenda asaj të vërtetës të mbushur me gjëra si studimet për arkitekturë, librat e planet për t’u bërë piktor, nuk i qaja kurrë hallet me modelen time të bukur e të brengosur. Jo ngaqë nuk do t’i kuptonte, por për të mos i përzier këto dy botë që doja t’i mbaja larg njëra-tjetrës.
Doja t’i braktisja shokët e pushimeve dhe botën e shokëve të gjimnazit, të cilët po bëheshin gati të zinin vend në krye të fabrikave të baballarëve, por takimi një herë në javë me “Trëndafilin e zi” – dhe këtë nuk ia fshihja më vetes – më lumturonte pa masë.
Ditëve me shi, si në fëmijëri kur rrija mysafir te tezja në po të njëjtin apartament, makinat amerikane dhe kamionetat që ngjisnin të përpjetën e Tavuk Uçmazit në Xhihangir, bënin patinazh duke i xhiruar gomat mbi gurët e shtruar të lagur dhe ne u vinim veshin.
Gjatë këtyre heshtjeve që sa vinin e zgjateshin, ndërsa unë pikturoja, dhe për të cilat nuk ankohesha aspak, ndonjëherë na takoheshin sytë. Në fillim, thjesht ngaqë shiheshim në sy dhe ajo ishte aq fëmijë sa të lumturohej nga kjo, buzëqeshte, pastaj e shqetësuar se mos kjo i prishte pozën, i kthente menjëherë buzët në formën e mëparshme dhe në po atë heshtje ma ngulte vështrimin gjatë me sytë e saj kafe e të mëdhenj.
Nga fundi i këtyre heshtjeve të çuditshme, që zgjasnin shumë, tek ndieja se i bënte përshtypje shprehja që merrte fytyra ime që vështronte tërë vëmendje fytyrën e saj dhe unë vazhdoja ta shikoja në sy pa e trazuar fare vështrimin, nga buzëqeshja e re që niste të shfaqej në cepat e buzëve të saj dhe që këtë herë nuk e mbante dot, kuptoja se intensiteti i vështrimit tim e lumturonte.
Kur kësaj buzëqeshjeje, disi të lumtur e disi të thellë, njëherë iu përgjigja duke buzëqeshur edhe unë mirëkuptueshëm me cepin e buzëve (teksa furça endej e pasigurtë mbi kanavacë), modelja ime e bukur ndjeu nevojën për t’u shpjeguar pse qeshte duke e prishur pozën.
“Më pëlqen shumë kur më vështron ashtu.”
Kjo shpjegonte jo vetëm buzëqeshjen e saj, por edhe arsyen pse vinte një pasdite në javë në këtë shtëpi të pluhurosur në Xhihangir. Disa javë më vonë, kur pashë të njëjtën buzëqeshje në cepat e buzëve të saj, i lashë furçën dhe bojërat, iu ula pranë mbi divan dhe me guxim fillova ta puthja, siç kisha ëndërruar për disa javë rresht.
Koha që u err dhe terri i dhomës vetë, na falën të dyve qetësi dhe furtuna që krisi me vonesë, na mbështolli e na rrëmbeu në rrjedhën e saj të natyrshme, pa njohur asnjë kufi. Nga divani ku qemë shtrirë dukej endja e shqetësuar e projektorëve të anijeve në Bosfor mbi ujërat e errëta dhe muret e dhomës
Vijuam të takoheshim pa e prishur rutinën tonë. Isha shumë i lumtur me modelen time, por s’di pse fjalët e ëmbla të dashurisë, që më vonë në të tilla raste do t’ia thoja me tepri edhe të tjerave, krizat e xhelozisë, ankthet, gabimet e të tjera reagime e teprime sentimentale, bukuroshes sime ia kurseja? Jo ngaqë nuk më vinte t’i shfaqesha.
Ndoshta ngaqë marrëdhënia piktor-modele, që na pati shtyrë ta vinim re njëri-tjetrin dhe kishte lidhur, kërkonte njëfarë heshtjeje. Ndoshta ngaqë, siç mendoja me drojë dhe në mënyrë fëminore me cepin më të largët të mendjes, e kisha kuptuar se nëse do të martohesha me të, duhej të bëhesha jo piktor, por fabrikant.
Pas nëntë të mërkurave të mrekullueshme, kur unë pikturoja në heshtje dhe në heshtje bënim dashuri, një shqetësim shumë më i thjeshtë se ky u fut mes piktorit të lumtur dhe modeles së tij. Ime më, e cila s’bënte dot pa i zhbiruar herë pas here të bijtë, me një pretekst kishte shkuar në Xhihangir, ishte futur në atelienë time që e përdorte edhe si depo orendish të vjetra, kishte parë pikturat, dhe me gjithë ndikimin e fortë të Bonnardit, e kishte identifikuar modelen e bukur të piktorit. Meqë kjo lidhej me një përgjigje përfundimtare dhe pozitive ndaj pyetjes “Më ngjet mua kjo?”, që modelja ime flokëgështenjë ma bënte duke më prekur pas çdo pikture, njohja e modeles nga ime më, ndoshta duhej të na gëzonte, por kur nëna, përveç kësaj, e mori në telefon nënën e modeles dhe i foli e lumtur për këtë afërsi mes fëmijëve, kjo na trembi të dyve. Sepse nëna e “Trëndafilit të zi” kujtonte se pasditeve të së mërkurës e bija frekuentonte kurset e teatrit në konsullatën franceze. Sa për të atin, të mos e përmendim fare.
Menjëherë i ndërpremë takimet e së mërkurës. Pas pak kohësh filluam të takoheshim ditëve të tjera, pasditeve kur dilte herët nga shkolla apo ndonjë mëngjes kur e linte shkollën për mua. Për arsye se bastisjet e nënës vazhdonin, ngaqë tashmë nuk kishim më aq shumë kohë sa të rrinim aty në heshtje duke pikturuar si dhe ngaqë kisha lejuar të rrinte atje një shok klase, i dyshuar politikisht, i cili këmbëngulte se e ndiqte policia, nuk shkonim fare në shtëpinë në Xhihangir. Dilnim rrugëve të Stambollit, por u rrinim larg vendeve ku shkonin të njohurit tanë të përbashkët që i quanim “të gjithë”, takoheshim katër minuta larg universitetit tim në Tashkëshlla dhe kolegjit të saj francez të vajzave në Harbije, i hipnim ndonjë autobusi dhe e mbanin frymën nëpër cepat e largët të qytetit.
Në fillim i tregova sheshin e Bejazitit, kafenenë Nën Rrap, që asokohe ende e ruante atmosferën e vjetër (kur në portën kryesore të Universitetit të Stambollit plaste sherri politik, kamerieri nuk shqetësohej fare), bibliotekën shtetërore të Bejazitit, ku i thoja me mburrje se “këtu ka një kopje për çdo libër që botohet në Turqi”, tregun e librashitësve të mbuluar nga hijet, librashitësit e vjetër që u aviteshin edhe më sobave me gaz apo me korrent në dyqanet e tyre të vogjël kur ftohej koha, rrugicat e Veznexhilerit plot me konakë të drunjtë të dalë boje, rrënoja bizantine dhe rrapë, boza xhiun e Vefës ku ungj im na merrte të gjithëve në makinë dhe na çonte mbrëmjeve të dimrit dhe gotën ku kishte pirë bozë Ataturku, të varur në mur me kornizë.
Nuk u lëndova që modeles sime të bukur, e cila, si një vajzë “allaevropiane” e bijë pasaniku nga Nishantashi, i dinte të gjitha dyqanet dhe restorantet e reja e të modës të Bebekut dhe Taksimit, mes tërë atyre gjërave që i tregova në rrugicat e pasme të Stambollit të trishtë, të varfër e të vjetër, në anën e përtejme të Haliçit, më shumë përshtypje i bëri ruajtja e një gote boze tridhjetë e pesë vjet rresht pa u larë.
Sepse isha i lumtur me shoqen time endacake, e cila i fuste duart në xhepat e palltos sikurse unë dhe i pëlqente të ecte shpejt sikur unë, dhe fakti që e tërhiqnin të njëjtat gjëra dhe vende që më kishin tërhequr edhe mua kur i pata zbuluar për herë të parë para dy-tre vjetësh, më lidhte me modelen time me një sëmbim të çuditshëm në sgrof, që ende s’i kisha rënë në të se ishte dhimbje dashurie.
Si unë, edhe ajo në fillim u tremb nga pamja e rrënuar e shtëpive të drunjta qindvjeçare në rrugicat e pasme të Sulejmanijes dhe të Zejrekut, nga qëndrimi i tyre sikur me tronditjen e parë, do të shembeshin dhe nga skamja.
E magjepsi zbrazëtia e Muzeut të Pikturës dhe Skulpturës, ku shkonim për pesë minuta nga stacioni i dollmushëve përballë gjimnazit të saj. Çezmat e shterura të lagjeve, pleqtë mjekërbardhë me takije që rrinin kot dhe këqyrnin rrugën, tetot, të cilat duke marrë pozicion në dritare, këqyrnin nga koka te këmbët si tregtarë skllevërish çdo të huaj që kalonte, banorët e lagjes që bënin komente të atilla që t’i dëgjonin edhe ne (kush janë këta ore – janë vëlla e motër more – kanë ngatërruar rrugën), si mua, edhe asaj i ngjallnin trishtim dhe turp. Kur na viheshin pas fëmjë që donin të shisnin suvenire apo thjesht të flinin me ne (turist, turist, ëhat is your name?), edhe ajo sikurse unë thoshte “pse na marrin për të huaj?” e nuk nervozohej fare, megjithatë u rrinim larg vendeve si Kapallëçarshëja apo Nuruosmanije. Kur tërheqja seksuale mes nesh bëhej e padurueshme – akoma nuk donte të shkonim në Xhihangir për të pikturuar – nga Beshiktashi ku ia mbanim shpesh në Muzeun e Pikturës dhe Skulpturës, merrnim një vapor çfarëdo (54 Inshirah) dhe aq sa na lejonte koha sodisnim Bosforin, korijet e zhveshura nga gjethet me thellimin e vjeshtës, detin që dridhej sikur ngjethej para rezidencave kur frynte pojrazi, ujërat e rrëmbyera që ndërronin ngjyrë kur era dhe retë ndërronin vend dhe korijet me pisha të rezidencave. Kur vite më vonë pyesja veten, pse gjatë këtyre endjeve dhe shëtitjeve, nuk kapeshim kurrë për dore, pata gjetur shumë përgjigje që fshihnin arsyen e vërtetë, drojën time:
Ne ishim dy fëmijë të trembur që shëtisnim në Stamboll, jo për ta shpallur dashurinë tonë, por për t’u fshehur.
Dorë për dore ecnin të dashurit e lumtur apo që donin me vetëdije të tregonin se ishin të lumtur, kurse unë, edhe nëse ishim të lumtur, kisha frikë mos bëhesha aq sipërfaqësor sa ta pranoja këtë.
Një gjest i tillë lumturie do të tregonte se lagjet periferike, të varfra, konservatore e plot me rrënoja, i shihnim si turistë, “me hare dhe pa zemër”.
Trishtimi i lagjeve periferike, i Stambollit të varfër e të rrënuar, qe përçuar me kohë edhe te ne.
Kur ky trishtim më pushtonte fort, më lindte dëshira të rendja në Xhihangir e të bëja një pikturë në frymën e pamjeve të Stambollit që kisha parë, pa e patur idenë si do të dilte. Kurse kërkesa për një ilaç krejt tjetër kundër trishtimit e modeles sime që refuzonte të vinte me mua, kur e mësova për herë të parë, më zhgënjeu.
“Sot jam shumë e mërzitur,” tha njëherë kur u takuam në Taksim. “Shkojmë ne Hilton të lutem e pimë një çaj? Ato lagjet e varfra sot do të më mërzisin më shumë. S’kemi as kohë.”
Pasi bëra ca naze se, jo kisha veshur kapotë ushtarake siç mbanin studentët majtistë në atë kohë, jo isha i parruar, jo a do kisha vallë para për çaj edhe sikur të më pranonin në Hilton, vajtëm atje. Një i njohuri im në holl, shoku i fëmijërisë së tim eti, të cilit i dukej vetja si në Evropë kur vinte çdo pasdite këtu për të pirë çaj, më njohu. Si i shtrëngoi dorën me kapardisje të dashurës sime te brengosur, më pëshpëriti në vesh se madmazela ishte shumë e ëmbël, por të dy e kishim mendjen gjetiu.
“Babai do të më tërheqë menjëherë nga shkolla e të më dërgojë në Zvicër,” tha bukuroshja ime dhe nga të dy sytë e mëdhenj dy lot të mëdhenj i rrëshkitën shpejt drejt filxhanit të çajit që mbante në duar.
“Pse?”
Ne na paskëshin pikasur. E pyeta se kë nënkuptonte me “Ne?” U pat dhënë rëndësi të dashurve të tjerë para meje të Trëndafilit të zi i ati i saj nevrik dhe xheloz? Pse unë isha i rëndësishëm kështu? Nuk më kujtohet nëse ia bëra këto pyetje apo jo. Sepse diçka gjysmë egoiste, gjysmë frikacake, ma kish ftohur zemrën duke më mbyllur mizorisht në vetvete. Edhe kisha frikë mos e humbisja – dhe për më tepër s’më shkonte aspak ndërmend sa do të vuaja – edhe hidhërohesha me të, ngaqë nga frika nuk pozonte më në divan dhe nuk bënte dashuri me mua.
“Për këtë flasim më shtruar të enjten në Xhihangir,” i thashë. “Nuriu ka dalë, shtëpia është bosh.”
Por në takimin tjetër vajtëm prapë në Muzeun e Pikturës dhe Skulpturës. E patëm bërë zakon të shkonim atje, meqë shkohej shumë shpejt me dollmush nga shkolla e saj dhe ishte një vend ku mund të putheshim në sallat krejt të zbrazura me piktura. Për më tepër, na mbronte edhe nga trishtimi i qytetit dhe i ftohti, që sa vinte e bëhej më imponues.
Por, pas njëfarë kohe, vetë muzeu dhe pikturat, të dobëta në një pjesë të madhe, filluan të bëheshin një burim trishtimi akoma më i fortë se qyteti. Veç kësaj, ngaqë rojet që na njihnin tashmë, kishin filluar të na ndiqnin sallë më sallë dhe mes meje e modeles sime kishin filluar tendosjet, as atje nuk putheshim më.
Por për pak kohë, në muze patëm fituar zakone që s’mundëm t’i linim edhe në ditët e paqeta që pasuan. Duke u treguar kartën e nxënësit, ndonëse nuk na e kërkonin më, dy pleqve që, si të gjitha rojet e atyre pak muzeve në Stamboll, na hidhnin një vështrim të hidhur që donte të thoshte “çfarë ka këtu për të ardhur!”, me një hare të shtirë gjithmonë i pyesnim si ishin.
Kur hynim në sallat ku ndodheshin një pikturë e vogël e Bonnardit dhe një e Matisses, që muzeu i posedonte, me respekt i pëshpërisnim njëri-tjetrit emrat e dy piktorëve dhe ndërsa kalonim me ngut para tablove për të ardhur keq të shumë piktorëve akademikë turq pa pikën e frymëzimit, thoshim shpejt e shpejt emrat e mjeshtrave evropianë që të parët i imitonin: Cezanne, Leger, Picasso.
Ajo që na zhgënjente, nuk ishte ndikimi i këtyre piktorëve, shumica me origjinë ushtarake e të dërguar në Evropë, nga piktorët evropianë, por varfëria e pikturave që mbartnin këto ndikime sa i përket frymës, fizionomisë dhe shpirtit të qytetit ku ne shëtisnim me dashuri duke mërdhirë.
Sidoqoftë, në këto salla që njëherë e një kohë, ishin rezidencat e trashëgimtarëve të fronit në pallatin e Dollmabahçesë – ideja se po putheshim dy hapa larg dhomës ku kishte dhënë shpirt Ataturku, na drithëronte të dyve – nuk vinim vetëm pse ishin të zbrazëta dhe të volitshme apo për madhështinë e periudhës së fundit osmane, bri skamjes së lodhshme të Stambollit, për tavanet e lartë, parmakët e mrekullueshëm të ballkoneve dhe dritaret e larta që shihnin një peizazh Bosfori shumë më të bukur se pikturat e varura në mure, por edhe për një pikturë që e kishim për zemër.
Kjo ishte “Gruaja e shtrirë” e Halil Pashait.
Në takimin e parë pas hollit të Hiltonit, pa u endur fare nëpër muze, ia mbajtëm drejt e para pikturës në fjalë: Një grua e re e shtrirë mbi një kanape blu, me këpucët të hequra si modelja ime e sinqertë, të cilën e habiti kjo pikturë kur e pa për herë të parë, me dorën si jastëk nën kokë, siç bënte shpesh e dashura ime, që vështronte me shqetësim piktorin (burrin e saj?).
Ajo që na lidhte me këtë pikturë, sa ngjashmëria e çuditshme mes modeles së piktorit dhe modeles sime, ishte se kthina e vogël ku gjendej piktura, qe e volitshme për t’u puthur kur erdhëm për herë të parë.
Duke qenë se sa herë që kërcitjet e parketit, na lajmëronin afrimin e ndonjërit prej rojeve pleq e kureshtarë, e linim puthjen në mes dhe fillonim të flisnim me një qëndrim shumë serioz, i dinim të gjitha detajet e pikturës. Këtyre u shtohej edhe njohuria ime për Halil Pashain, që e pata fituar pastaj nga lezimi i enciklopedive.
Mendoj se kur ftohet koha, vajzës i mërdhijnë këmbët,” thashë unë.
“Kam të tjera lajme të këqija,” tha e dashura ime, e cila gjithnjë e më tepër më ngjante me modelen e Halil Pashait. “Këtë herë ime më do të më ngatërrojë me një mblesëri.”
“Po ti ç’thua?”
“Më duket qesharake. Ky tipi qenka djali i dikujt dhe paska mbaruar studimet në Amerikë.” Me tallje pëshpëriti edhe emrin e familjes.
“Yt atë është dhjetë herë më i pasur se ata.”
“Nuk e kupton? Duan të më shpëtojnë prej teje.”
“Do të dalësh t’u shërbesh kafe në shkesë?”
“Kjo s’ka rëndësi. S’dua të ketë grindje në shtëpi.”
“Shkojmë në Xhihangir,” i thashë. “Dua të të pikturoj prapë si kjo ‘Gruaja e shtrirë’. Dua të të puth çmendurisht.”
E dashura ime, e cila po i zbulonte dalngadalë ngulmimet e mia dhe trembej prej tyre, në vend të kërkesës sime të fundit e pa me vend t’i përgjigjej pyetjes së vërtetë që na lëvrinte të dyve në kokë. “Im atë është i trembur keq me dëshirën tënde për t’u bërë piktor,” tha. “Ti do të jesh një piktor sarhosh dhe i varfër, kurse unë modelja jote e zhveshur… Të tilla frikëra ka ai.”
U përpoq të buzëqeshte, por pa sukses. Nga kërcitja e ngadaltë por e rëndë e parketit, e kuptuam se roja ynë po afrohej dhe nga zakoni – ndonëse nuk po putheshim – u kthyem nga “Gruaja e shtrirë” duke ndërruar temë. Ndërkohë që unë doja t’i thoja “Po yt atë duhet ta dijë patjetër ç’punë do të bëjë dhe kur do të martohet me të bijën çdo person që ‘del’ (në atë periudhë kjo fjalë kidshte nisur të përdorej në këtë kuptim në turqisht) me të? (Nga ana tjetër, si disa prej shokëve të mi, të cilët binin në dashuri me çdo vajzë që kërcenin, edhe unë me një cep të mendjes kisha filluar të thurja ëndrra martese.) Doja t’i thoja edhe: “Thuaji babait që studioj për arkitekturë!” (Por kjo do të qe edhe rrekje për t’iu përgjigjur të atit, edhe nënkuptonte që të bëhesha piktor fundjavave.) Mendja ime, që sa herë merrte një përgjigje negative ndaj kërkesës për të shkuar në Xhihangir – qenë bërë javë tashmë – e humbiste përkohësisht aftësinë për të menduar me logjikë dhe gjakftohtësi, e gatshme për të nisur një grindje, donte të pyeste edhe “e ku është problemi i të qenit piktor?”
Por zbrazëtia e kësaj dhome princërore plot luks në Muzeun e Pikturës dhe Skulpturës, në vendin më të bukur të Stambollit dhe mjerimi i pikturave të trishta në mure, ishin një përgjigje e mjaftueshme ndaj kësaj pyetjeje. Nuk kishte shumë që kisha lexuar se Halil Pashai, i cili ishte ushtarak, pleqërinë e kishte kaluar duke ngrënë ushqime të lira në shtëpitë e ushtrisë, bashkë me të shoqen e brengosur, e cila bënte edhe modelen për të.
Me dëshirën e sinqertë për ta sjellë në humor, në takimin tjetër i tregova modeles sime pikturat serioze “Goethe në harem” dhe “Bethoveni në harem” të Princ Abdylmexhidit, që të buzëqeshte. Pastaj e pyeta “Shkojmë në Xhihangir?” Megjithëse isha betuar me vete që të mos ia bëja më këtë pyetje. Më kapi dorën dhe pasoi një heshtje e gjatë. “Mos duhet të të rrëmbej?” i thashë me një qëndrim si në filmat rinorë.
Në takimin tjetër, që u realizua me shumë vështirësi, ngaqë na qenë kufizuar bisedat në telefon, para “Gruas së shtrirë” në muze, mes lotëve, modelja ime e bukur dhe e trishtuar më tha se i ati, i cili i rrihte të bijtë vend e pa vend, të bijën e donte “si i sëmurë”, bëhej xheloz për gjithçka dhe ajo e kishte frikë. Veç kësaj, edhe ajo e donte shumë të atin. Por tani e dinte se mua më donte më shumë, dhe në shtatë sekondat që kaluan, derisa hapat e rojes plak të muzeut që lajmëruan hyrjen e tij në korridor u afruan deri te dera, u puthëm me një forcë e dëshpërim që s’e kishim ndjerë gjer atëherë. Duke u puthur, mbanim fytyrën e njëri-tjetrit me duar, si ndonjë send të thyeshëm prej porcelani.
Pastaj u kthyem nga gruaja e Halil Pashait, e cila ndërkohë na kishte vështruar e brengosur nga brenda kornizës madhështore. Kur roja u shfaq në dhomë, bukuroshja ime tha: “Më rrëmbe.”
“Mirë.”
Kisha një llogari bankare, ku vite më parë kurseja paratë që më jepte gjyshja, kisha edhe një të katërtën e një dyqani në Bulevardin Rumelia, si edhe disa aksione të kaluara në emrin tim, si rezultat i grindjeve të nënës me babanë, por as që e dija ku ishin. Po të përktheja për dy javë në turqisht një roman të vjetër të Graham Greenit, me paratë që do merrja nga një botues që e njihte Nuriu, i cili nuk fshihej më nga policia, sipas llogarive të mia mund të paguaja qiranë dymujore të një shtëpie të ngjashme me atelienë time në Xhihangir, ku do të jetoja me modelen time të bukur. Po ta rrëmbeja vërtet, thua do më linte të rrija në shtëpi mamaja, e cila më pyeste pse isha kaq i mërzitur ditët e fundit?
Kur pas një jave, që e kalova duke i shoshitur këto në një nivel pak më realist se ai i një fëmije , i cili dëshiron të bëhet zjarrfikës kur të rritet, nuk erdhi në takimin e radhës në Taksim, megjithëse e prita një orë e gjysmë mes të ftohtit.
Aty nga mbrëmja, kur e kuptova se do të luaja mendsh po të mos i hapesha dikujt, mora në telefon shokët e gjimnazit nga Kolegji Robert, me të cilët s’qeshë bërë i gjallësh prej kohësh. Dehjen time tapë në mejhanen e Bejollusë, ku u kënaqën kur më panë të dashuruar, të brengosur e të dëshpëruar, e pritën me buzëqeshje. Më vunë në dukje se me një vajzë nën tetëmbëdhjetë vjeç, jo të martohesha pa pëlqimin e të atit, por edhe po të rrija në një shtëpi, më priste burgu. Si dëgjuan broçkullat e mia të pijes, pa më mërzitur shumë, më pyetën se si do të bëhesha piktor po ta lija shkollën për të e të punoja për të nxjerrë bukën e gojës, dhe miqësisht më lanë në dorë çelësin e një shtëpie ku mund të takohesha sa herë të doja me “vajzën e shtrirë”.
Pasi e prita dy herë në një cep larg portës së zhurmshme të Dame de Sionit, një pasdite me borë ia arrita ta marr me vete pas shkollës të dashurën time gjimnaziste. Duke i zënë be e rrufe se nuk vinte njeri tjetër, e binda të shkonim në “shtëpinë” ku kisha vajtur më parë dhe isha rrekur ta bëja një vend më “normal”.
Shtëpia, ku më vonë mësova se vinte, jo vetëm shoku zemërmirë i kolegjit, i cili më ofroi çelësin, por edhe i ati që e përdorte atë si “garsoniere”, siç thuhej në atë kohë, qe një vend aq i ndyrë sa Trëndafili im i zi menjëherë më la të kuptoja se do të ishte e kotë që të pikturonim apo, për t’u ndier më mirë, të aktronim sikur po pikturonim aty. Në shtratin e madh të shtëpisë, ku në mur qe varur një kalendar banke dhe në rafte, mes dy shisheve Johnny Ëalker, shtriheshin pesëdhjetë e dy vëllimet e “Encyclopaedia Britannica”, bëmë tri herë dashuri, duke luftuar me një dëshpërim që shtohej çdo herë.
Duke parë se më donte shumë më tepër nga sa mund ta mendoja, tek dridhej duke bërë dashuri dhe lotët që i rridhnin pareshtur, sëmbimi në zgrof më rritej dhe duke matur peshën e dhimbjes së afërt, ndihesha edhe më i dëshpëruar.
Me aq ankth e këmbëngulje, ma përsëriste në çdo takim se për pushimet e shkurtit i ati do ta dërgonte në Zvicër, kinse për ski dhe do ta rregjistronte atje në një shkollë luksoze, ku arabë të kamur dhe amerikanë të krisur dërgonin fëmijët; po aq sa i besoja, dhe që të mos mërzitej shumë, sikurse meshkujt e ashpër në filmat turq, i thoja se do ta “rrëmbeja” dhe kur shihja vështrimin e lumtur në fytyrën e të bukurës sime, e besoja edhe atë çka thoja.
Në fillim të shkurtit, në takimin e fundit para pushimeve, e prezantova me shokun tim që më kishte dhënë çelësin, për ta falënderuar atë dhe për të harruar gjëmën që na kanosej. Ajo mbrëmje, kur erdhën dhe e panë për herë të parë të dashurën time edhe shokët e tjerë të gjimnazit, më kujtoi sa e drejtë ishte vendosmëria ime instinktive për të mos i njohur dhe përzier kurrsesi me njëri-tjetrin shokët dhe rrethet e ndryshme që lidheshin me anë të ndryshme të karakterit tim.
Mes “Trëndafilit të zi” dhe shokëve të mi të kolegjit, gjithçka shkoi ters qysh në fillim. Bukuroshja ime, e cila në të tjera kohëra më të lumtura (për shembull, në ditët kur hidhej e hareshme në ujë nga molet e lagjes verore), merrte pjesë në shakarat, në fillim më mbrojti pa e zgjatur shumë, kur ata, për t’iu afruar asaj, tentuan të më vinin paksa në lojë.
Kur edhe zhbirilimin se kush ishin prindërit e saj, me çfarë merreshin, ku banonin e ç’pasuri e prona kishin, ua preu shkurt me një gjest përçmues, veç soditjes së Bosforit dhe të pirit në lokalin në Bebek, duke folur për ndeshjet e futbollit dhe markat, i vetmi argëtim gjatë pjesës së mbetur të natës qe kur ndaluam në kthim në vendin më të ngushtë të Bosforit, në Ashijan, dhe këqyrëm një tjetër zjarr konaku në bregun përkarshi.
Kur mësova se pranë hundës në Kandili po digjej edhe njëra nga rezidencat më të bukura të drunjta të Bosforit, zbrita nga makina për të parë më mirë. Në dorë mbaja dorën e bukuroshes sime të mërzitur prej shokëve të mi, të cilët kënaqeshin duke bërë sehir. Për të ikur larg makinave dhe turmës, që duke pirë çaj, këqyrte djegien e një tjetër konaku, ndër të paktët tashmë të mbetur nga periudha osmane, ecëm përgjatë Hisarit. I tregova se në gjimnaz shpesh ikja nga shkolla, kaloja matanë me vapor dhe shëtisja në rrugicat atje.
Kur po ndienim deri në palcë forcën e errët të rrymave marramendëse të Bosforit në mugëtinë para varrezës së vogël, modelja ime e bukur më pëshpëriti se më donte shumë, dhe unë e përqafova fort, duke i thënë se për të isha gati të bëja gjithçka. Kur hapja sytë mes puthjeve, në lëkurën e saj të kadifenjtë shihja dritën e portokalltë të zjarrit në bregun matanë.
Në kthim ndenjëm heshtur për dore në sediljen e pasme të makinës. Zbritja e saj nga makina dhe rendja me hapa fëminorë drejt hyrjes së apartamentit, ishte hera e fundit që e pashë. Në takimin tjetër nuk erdhi.
Tri javë më vonë, kur pushimi semestral mbaroi dhe filloi shkolla, nisa të shkoja çdo pasdite te porta e Dame de Sionit dhe e prisja, duke kaluar nëpër sy një nga një vajzat që dilnin së andejmi.
Edhe pse pas dhjetë ditësh i thashë vetes se ishte e kotë dhe nuk duhej të shkoja më, këmbët vetiu më sillnin te porta e gjimnazit dhe çdo herë prisja derisa turma shpërndahej.
Një ditë, nga mesi i turmës u shfaq më i madhi dhe më simpatiku mes vëllezërve të saj dhe duke më dhënë shumë të fala nga e motra në Zvicër, më zgjati një zarf. Në letrën që e hapa duke pirë cigare në një pastiçeri, shkruante se ishte shumë e kënaqur nga shkolla e re, por e merrte malli shumë për mua dhe për Stambollin.
Unë i shkrova asaj nëntë letra, shtatë prej të cilave i vendosa në zarf dhe pesë prej të cilave, i dërgova. Nuk mora kurrë përgjigje.
Milosao