(Një rrëfim nga Irlanda)
Nga Ndue Ukaj
Kur takon Godonë
“Është natë e bubullimat s’kanë të ndalur./Të dridhet trupi i lagur nga shiu i rrëmbyeshëm./ Nën Pemën e Jetës duke e pritë Godonë./E pritja t’ka shndërrua’ në statujë moderne,/ Ku folenë e jetës e kanë korbat e natës e zogjtë vetmitarë.
Janë vargje të poezisë sime Godo nuk vjen, të cilat më rrinin para syve të mi të lodhur, pas një udhëtimi të gjatë drejt Dublinit.
Derisa aeroplani nga Zurich zbriste sipas ritmit të tij në Aeroportin e Dublinit, mua më rrihte zemra, dhe nga dritarja kundroja magjishëm qytetin e dritave dhe harmonisë. Më dukej sikur më priste Godo i famshëm i Samuel Becketit – dhe jo vetëm i tij – tek më rrëfente për ëndrrat e enigmën e pritjes. Për misterin e ekzistencës së tij.
Godo i Becketit, s’është dosido personazh. Ai është një kryepersonazh, i cili, ka influencuar dukshëm në botën e artit e të kulturës. Më ka frymëzuar edhe mua, ndaj edhe libri im i dytë me poezi, mban titullin “Godo nuk vjen.”
Rrallë më ndodh të mbaj mend vargje të miat, por në ato momente, derisa aeroplani ateronte, në kokën time tingëllonin vargjet:
Është furtunë e rruga nga Irlanda është e pakalueshme
Deti nuk kapërcehet me hapa të vegjël netëve me shi
Kur vetmia t’ përpinë si toka e plasaritur nga tërmeti
Kur dhembja s’ka kohë e as deshifrime shkencore.
Godo nuk vjen, sepse pritja e ka molepsë.
Në gjumë t’rehatshëm i përkund ëndrrat e mia e ëndrrat tua.
Ai nuk vjen as nën Pemën e Jetës as në teatrin e çudirave
Bën gjumin e pritjes që s’e kupton koha jote e koha jonë.
Godo i Sumuel Becketit më ka shoqëruar gjatë në imagjinatën time, më ka tunduar gjatë: Më ka trishtuar, hutuar e kënaqur. Sepse, ai nuk është vetëm një rravgim poetik rreth pritjes e ardhjes, rreth absurdit të pritjes, por është një personazh që në imagjinatën e njerëzimit ka hapur dilema të shumta.
Po, sepse ne gjithmonë presim diçka. Jemi qenie në pritje, ndaj Godo banon në secilin prej nesh.
Dëshira për të njohur vende të tjera e për të takuar popuj të ndryshëm, është e ngjizur përbrenda njeriut. Është nga ato dëshirat e flakta, që na çojnë drejt aventurave pa fund.
A nuk veproi kështu Bajroni kur filloi shtegtimet e tij për t’i njohur dhe përjetuar kulturat tjera: Të largëta e ekzotike për kohën!
Po, pa dyshim. Sepse vetëm duke i kuptuar të tjerët, e njohim më mirë vetveten dhe i kuptojmë vlerat e dallimeve, ato që na tërheqin drejt vlerave të përbotshme.
Irlanda, me kulturën e saj – edhe pse me popullsi jo fort të madhe – ka hyrë dinjitetshëm në hartën e vlerave të përbotshme, dhe aty, zotëron hapësirë shumë më të madhe sesa është territori i saj gjeografik.
Irlanda – Atdhe i kulturës, haresë dhe gëzimit
Nata e parë kaloi me shpejtësi.
Të nesërmen, vizitojmë qytetin. Takimet e para janë me drejtues të institucioneve të kulturës.
Ndodhemi mes malit e detit ku dikush priti Godonë e dikush shkroi Republikën e Ndërgjegjes. Ndërsa dikush tjetër skaliti portretin e artistit në rini, tek sodiste botën rrethepërqark dhe shpjegonte dilemat: Si marshonte kah e nesërmja. Është James Joyce, ai shtegtar romanësh, që rikthen kohën prapa, dhe gjen një personazh antik, Odiseun, për t’na dëftuar: Se sa e rëndësishme është që të nesërmen ta ndërtojmë mbi të kaluarën. Jo vetëm të nesërmen e botës artistike!
Irlanda është vendlindja e korifenjve të letërsisë botërore: W. B. Yeats, George Bernand Shaw, James Joyce, Samuel Becketit e Samues Heaneyit; shkrimtarë këta ( veç James Joyce-it) që kanë fituar Çmimin Nobel për Letërsi.
Irlanda është edhe atdheu i Jonathan Swift, Oscar Wilde, dhe shumë figurave të mëdha të kulturës e artit botëror. Por Irlanda njihet kudo në botë edhe për Irish Coeffin, për birrën Guinnes, për rock-un e famshëm, për Irish River Dance dhe sigurisht, për pub-et e famshme.
Po, Irlanda është atdheu i haresë dhe gëzimit.
Të duhet një ditë që ta kuptosh se Irlanda ka një popullsi fisnike e vitale. Këtë e vëren kudo. Një popull të apasionuar pas kulturës e artit. Një popull, që ndihet tej mase krenar për kulturën e vet.
Teksa takoheshim dhe bisedonim me ta për kulturën, librat, bashkëpunimin kulturor, më dukej sikur tërë kohën na pëshpëritnin:
“Dëgjoni: ne nuk jemi dosido popull. Ne jemi Irlanda.”
Vetëm në saje të kësaj – të këtij vetëbesimi, irlandezët kanë arrit që të zënë kaq shumë hapësirë në hartën e kulturës së përbotshme, aty ku nuk hyhet lehtësisht.
Në hartën e vlerave të përbotshme, populli irlandez nuk ka zënë hapësirë në saje të fuqisë ekonomike: as të asaj ushtarake a politike, por me flamurin e kulturës. Dhe sot, Irlanda shkëlqen edhe në ekonomi, politikë e sfera tjera të jetës. Sepse Irlanda marshon kah e nesërmja me kulturë, dhe me kulturë përfton vëmendjen e botës mbarë.
Këto pak evidenca të lartshënuara, janë dëshmi të pakta, të asaj çfarë vërtet është Irlanda, ndaj rrëfimi për të është tjetërfarë. Është rrëfim që të magjeps dhe të kënaq estetkisht e shpirtërisht, ashtu siç të kënaqin veprat artistike të irlandezëve të famshëm. Ashtu siç të kënaq arkitektura e tyre e prajshme e me shije. Ashtu siç të kënaq njerëzia e tyre e pashembullt.
Ka shumë shtete e popuj që na joshin për gjëra të ndryshme. Irlanda, për mendimin tim, përbën një rast specifik, sepse ajo e josh botën nëpërmjet kulturës, autoriteti i së cilës ka arritur të shtrihet në krejt planetin dhe ka lënë gjurmë të pashlyeshme në ndërgjegjen e njerëzimit.
“Ju vini këtu për burrat e vdekur”, na thotë shkrimtarja irlandeze Sarah Webb, pasi dëgjon rrëfimet tona për heronjtë e kulturës irlandeze, ata që kanë lënë gjurmë në ndërgjegjen e njerëzimit.
E në fakt, në Irlandë nuk shkohet, është vetëm për burrat e vdekur. Sepse ishulli i gjelbër vazhdon ta mrekullojë botën me kulturë. Me art e muzikë. Me pub-e, birra, whiskey e rock. Aty, mes detit e maleve, në Dún Laoghaire, jeton një nga yjet më të famshëm të rokut botëror, Bono i grupit rock të famshëm U2. Po, aty kanë lindur dhe jetuar katër nobelistët e letërsisë. Dhe mu aty, mbahet një festival prestigjioz i letërsisë: “Mountains to sea dlr Book Festival.”
Në një nga pub-et e famshme, lexoj shprehjen: “You are what you read.” Dhe them me vete: Ka shumë shtete që meritojnë epitete të ndryshme, por Irlanda, ndryshe, mund të quhet Republika e Kulturës. Po, Republika e Kulturës, fuqia e së cilës, si autoritet suprem, rri prajshëm mbi krejt organizmin e shtetit; kultivon mburrjen dhe krenarinë, dhe i bën ata të fuqishëm përballë sfidave të kohës.
“Ka pak shtete që jetojnë nën pushtetin e kulturës”, them unë, teksa përpara na shfaqet muzeu i James Joyce.
“Autoriteti i kulturës, do të thosha”, shton miku im Arsim Canolli.
Me miqtë dhe kolegët, Zeqir Hamiti e Arsim Canolli, të etshëm për të parë e përjetuar sa më shumë, vizitojmë muzeun e Joyce-it.
Dublini magjik
Pastaj radhën e ka Dublini, në të cilin rrinte hirshëm autoriteti i kulturës, me katedralet e larta e muzetë e bukur, dhe veçmas me bibliotekën e famshme Trinity College Library, ku ruheshin libra të vjetër, e ndër të tjera edhe Libri i Kellit, një vlerë e madhe e njerëzimit. Biblioteka ishte magjike, me pamje impozante, me portrete shkrimtarësh e dijetarësh që i jepnin shpirt, tamam si një parajse. Derisa përjeton ato momente kënaqësie, në mes të turmës së turistëve pafund, të kujtohet Borgesi. Dhe s’ke sesi të mos pajtohesh me pohimin se “parajsa do të jetë në formë biblioteke.” E kur je në Trinity College Library, në Dublinin e kulturës, mbetesh pa fjalë dhe e kupton sa shumë të drejtë kishte shkrimtari i labirinteve.
Pastaj shkojmë në Tempell Bar e Gogarty Pub.
E pub-et në Irlandë nuk janë vetëm pube. Ato janë institucione që përfaqësojnë konstitucionin shpirtëror të këtij populli: Artin, muzikën, vallëzimin, letërsinë. Aty i ndesh të gjitha. Në harmoni me njëra-tjetrën. Është mahnitëse të shihesh në mosha të ndryshme, që pinin e dëfreheshin në harmoni.
E aty lexoja mendime të autorëve të famshëm irlandez, teksa Guinnisi pihej, këndohej e vallëzohej me ngazëllim.
Nën jehun e muzikës fantastike në Gogarty Pub, ne zbraznim birrat Guinnisi me shpejtësi dhe mahniteshim me vitalitetin e këtij populli të hareshëm e pa kurrfarë kompleksi.
Ishte para festës së Shën Patrikut, këtij apostulli të Irlandës. Atmosfera kudo ishte festive. Që nga aeroporti, i cili ishte i dekoruar në mënyrë të veçantë, deri te ngjyrat nëpër bare, ku dominon e gjelbra tipike irlandeze.
Kujtesa historike
Irlanda është një rrëfim prej të cilit mund të mësojë bota – veçmas ajo, e cila, për arsye të ndryshme historike, ka pasur fatin të përjetojë robëri e sundime.
Në përkim me mësimin se liria është aftësia për të vepruar, popujt e përparuar, lirinë kur e fitojnë, e ndiejnë në plotëni. Irlandezët, ata që u mbajtën gjatë nën pushtimin anglez, jetojnë me krenari të tashmen e tyre dhe mësojnë nga e kaluara.
Janë bërë anëtarë të BE-së, por kanë pasur sfida. Dhe në fillim të 90-tave, e rifitojnë besimin dhe e rikthejnë krenarinë.
“Ndodhen tri gjëra që ne të bënim një rikthim të fuqishëm”, shpjegon Tim Carry, i cili kishte organizuar një pritje të mrekullueshme për ne.
“E para, zgjidhet një presidente femër. E dyta, prezantohemi me sukses të jashtëzakonshëm me River Dans në Eurovision, dhe e treta e mposhtim Italinë në futboll.”
Sot, Dublini dhe Irlanda e jetonin me një mirëqenie për lakmi. Aty ushtronin veprimtaritë e tyre afariste korporata të mëdha, si: Facebook, Google etj. Krejt kjo është në saje të autoritetit të kulturës.
Irlandezët, të kaluarën e tyre e shihnin me krenari: Me mburrje, pa përbuzje, ndonëse e dinë se para një shekulli ishin të varfër dhe u detyruan të emigronin në masë të madhe drejt Amerikës.
Libri dhe letërsia
Në Irlandë, asgjë nuk dukej se e zëvendëson kulturën e librit. E gjen në furrat e bukës, në pube, nëpër sheshe e rrugë, në një pllakë ku kujtohet një shkrimtar, në një gur ku janë gdhendur mendime të një shkrimtari tjetër.
Letërsia na këshillon si të zgjohemi nga molepsja, si ta kthejmë shikimin kah horizontet dhe jo nga humnera.
Po, mund të harrosh emra, mund të harrosh rrugë, por s’mund ta harrosh dashurinë tënde, e as të kaluarën tënde. E nëse provon t’i mbyllësh dyert të kaluarës, ajo hyn nga dritarja, pati shkruar shkrimtari Carlos Fuentes.
Teksa në Gogarty Pub muzika rock argëtonte një publik shumë të hareshëm, aty mund të lexoje vargje a mendime të shkrimtarëve W.B. Yeats-it S. Heaney, të J. Joyce-it, S. Becketit.
E ti s’ka sesi të mos ndjesh një ngazëllim të brendshëm kur kupton se ato pabe janë të vjetra, dhe në to kanë pirë kafe, Irish Whisky, dhe kanë shkruar gjitha këto figura të mëdha të artit botëror.
Asnjë popull nuk mund të ecë përpara, nëse të kaluarën e vet e shikon me përbuzje. E urren. E refuzon. Apo edhe ma keq: tenton ta tjetërsojë.
“Letërsia është rruga më e mirë që bota t’ju njohë, është çelës”, na porosit me shumë dashamirësi Bert Wriget, i cili shpreh gatishmërinë maksimale për të bashkëpunuar me Kosovën në fusha të ndryshme të kulturës, e veçmas në përkthime. Dhe na tregon mënyrën sesi kanë arritur festivalin e tyre ta vendosin në hartën e kulturës botërore. Festivalin “Mountains to sea dlr Book Festival e defilojnë më shumë se 7 mijë vizitorë.
Takimet e shumta me shkrimtarë, pjesëmarrja nëpër aktivitete letrare, orët letrare, ndarja çmimit prestigjioz nga The Irish Times Poetry Now Award, takimi me poetin e madh Paul Moldoon, janë kujtime të paharrueshme nga një udhëtim tejet mbresëlënës në Republikën e Kulturës, një vendi prej të cilit mund të mësojmë shumë.