Prizrençe është një gjuhë që flitet në Prizren e që përbëhet nga një shqipe e përzier, një turqishte e vjetër dhe një serbishte gojëpapërtuar.
Në Prizren, për të formuluar një fjali, ju duhet të përdorni fjalë nga këto trI gjuhë të ndryshme. Kjo gjuhë e veçantë në Prizren është formuar nga bashkëjetesa e këtyre tri gjuhëve brenda historisë së afërt të këtij qyteti. Kjo i bie që në Prizren mund të shkoni në komunën shqiptare të pajiseni me dokumente (potfërda) serbe me një vulë (myhyr) turke.
Çfarë është një gjuhë, Bambum [edhe-edhe]?
Gjuha, sipas fjalorit filozofik të punuar nga Ekrem Murtezai, nuk është vetëm paraqitje, shprehje e ndonjë gjëje a sendi, por njëherësh është një aktivitet krijues shumë i rëndësishëm. Gjithashtu, në këtë fjalor thuhet që zakonisht i dallojmë dy gjuhë: atë natyrore (gjuha me të cilën njerëzit shërbehen në jetën e përditshme) dhe atë artificiale (gjuhë e kurdisur me qëllim që të sigurohet shprehja më e saktë, më objektive e ideve, e mendimeve, e pikëpamjeve nga fushat e ngushta shkencore).
Atëherë sipas këtij përkufizimi Prizrençe cilësohet si një gjuhë natyrale e qytetit të Prizrenit. Çështja është se gjuhë natyrale në forma të ndryshme kanë edhe gjuha angleze apo frënge. Por, dallimi thelbësor me ne është se këto kultura nuk kanë lejuar që dallimet ndërmjet gjuhës natyrale, Prizrençes në rastin tonë, dhe asaj artificiales, shqipes së njësuar apo gjuhëve zyrtare të qytetit në anën tjetër, të thellohen ashtu si kemi lejuar ne.
Në ma t`bukrin vend
Prizrençefolësit janë të joshur nga kjo gjuhë. Flasin njëri me tjetrin, kuptohen dhe tallen me mënyrat e veçanta që ofron kjo gjuhë. Një prizrençefolës, sepse flet Prizrençe, nuk ekspozohet nacionalisht. Pra, Prizrençe nuk e përcakton nacionalitetin në Prizren ashtu siç bën në shumë vende të botës një gjuhë natyrale.
Kjo është shumë e bukur dhe e veçantë. Në Prizren ka shumë raste kur thonë “Ben jëm Arnavut (Unë jam shqiptar)”. Pra, një prizrenas me një gjuhë hibride mund të rrëfehet për nacionalitetin e tij.
Brenda kësaj gjuhe kanë mbetur fjalë karakteristike që zor se i gjen sot në kultura nga e cila kanë derivuar. Fjala “turin” që asocion me hatërmbetje, me hidhërim, por edhe me nervozizëm e njëherazi me të gjithat në të njëjtën kohë është një shembull për këtë.
Rrjedhën etimologjike të kësaj fjale e shumë të tillëve si kjo i gjejmë në historinë e gjatë të qytetit, duke diskutuar në mes të një xhamie dhe dy kishave, brenda shadërvanit.
E kaluara, kultura, trashëgimia kulturore e qytetit, historia e perandorive që i ka vjetruar ky qytet, Lidhja e Prizrenit, janë pasuria e të gjithëve. Muhabetet që fillojnë me Bambumet duke rrjedhur Lumbardhi nuk kanë të shoqin.
Po qe e diel, muhabetet me Prizrençe shoqërohen me ezan dhe me kambanat e kishës. Deri këtu gjithçka duket në rregull. Megjithatë, ka diçka që nuk shkon. Diku është duke ndodhur një gabim.
Na duhet një qasje kritike!
Në Prizren ka një dallim të madh në mes të gjuhës natyrale (asaj që e flasim) dhe asaj artificiale (gjuhës së standardizuar). Shpesh ka dallime të mëdha ndërmjet asaj çfarë lexojmë dhe çfarë flasim e çfarë të tjerët na thonë e çfarë ne kuptojmë. Kjo duhet të trajtohet, sepse shumë Prizrençefolësit mund të jenë duke u ndikuar, për fat të keq, negativisht në shumë fusha serioze të jetës edhe si rezultat i Prizrençes dominante.
Problemi është se gjuha e Prizrenit, sepse flitet brenda mureve të shtëpive, nga prindërit, gjeneratat e reja mund ta perceptojnë si një gjuhë paralele me shqipen, turqishten apo serbishten. Ky është një gabim shumë serioz. Sepse, kur e përcepton një gjuhë natyrale si artificiale, pra kur e ngatërron gjuhën e librit me atë të ditës së përditshme fillon mishmashi shoqëror dhe kjo nuk është një problem i lehtë.
Të shkojmë në thjeshtëzim. Kur thua, si kalove sot, bambumi ka kuptim. Por kur thua si ishte ai libër që lexove, bambumi nuk ka kuptim. Bambumi është i pamjaftueshëm, i pakuptueshëm për shkencën. Bambumi është komike, por jo edhe serioze.
E, problemi me Prizrençen e sotme është se bambumi e shumë të tillë përdoren edhe për rastin e librit, por edhe për të përditshmen e një individi. Pra, sot në Prizren duket sikur nuk e dimë cili është roli i gjuhës artificiale dhe asaj gjuhës natyrale. Kam frikë që më keq mund të jetë për faktin se e kemi zhdukur në përmasa të mëdha atë artificialen, gjuhën e librit, pra të shkencës.
Për këtë problem prindërit dhe mësuesit kanë provuar të japin zgjidhje. Por mënyra e tyre si duket ka qenë e pamjaftueshme dhe e gabuar. Ata që janë kundër Prizrençes, e kanë ngritur çështjen në nacionalizëm, duke ngrehë vesh nxënësish e fëmijësh. E të dytët, ata pro Prizrençes çështjen e kanë ngritur në patetizëm, duke ngrehë hundët lart si bartës të një qyteti historik. Ata të nacionalizmit kanë krijuar kundërefekt duke i cilësuar si turq ata që flasin Prizrençe, ndërsa grupi i patetikëve metaforat e Prizrençes nuk i krahasojnë me gjë tjetër dhe nuk i lënë të hapura për kritika.
Prizrençe nuk është një çështje e nacionalitetit dhe as një palmeje në shkretëtirë. Kjo çështje, e veçantë në vete, ka të bëjë me ekzistencën apo vdekjen intelektuale të një shoqërie jo të vogël dhe jo pak të rëndësishme për këto troje. Prandaj ky fenomen duhet analizuar si një fotografi e tërë. Duhen menduar e hulumtuar ndikimet e tij në jetën e përditshme dhe në formën e shoqërisë si e tërë.
Çfarë tjetër?
Një praktikues i kësaj gjuhe sot, kështu si përceptohet dhe keqtrajtohet, mund të ketë vështirësi në të kuptuarit e shqipes apo të ndonjë gjuhe tjetër. Sepse në rastin më të mirë, e lexon shqipen e njësuar nëpër libra dhe dëgjon Prizrençe nëpër rrugë dhe brenda shtëpisë. Në rastin më të keq, në kohën e bombave të internetit, nuk lexon dhe nuk e mëson si duhet as gjuhën shqipe dhe as ndonjë gjuhë tjetër. Me këtë gjuhë në Prizren, kështu dominante por njëherazi e kufizuar si është, kështu si e hiperbolizojmë dhe e ekspozojmë pa masë por nuk e zhvillojmë, atyre Prizrençefolësve që lexojnë u vështirësohet leximi dhe atyre që nuk lexojnë u merret e drejta që të kenë të paktën një gjuhë të shkencës e të librit që e njohin.
Një parim, elementi mbase më i rëndësishmi i një gjuhe është që gjuha e bën të mundshme nëpërmjet saj të kuptohet një kulturë e tërë shoqërore. Prandaj kur një gjuhë ka plotësi është tejet lehtësuese, në të kundërtën, tejet shqetësuese. Prizrençe, për argumentet e sipërpërmendura, kështu si është, është e pamjaftueshme për t`i përmbushur kërkesat kulturore të një shoqërie.
Një shoqëri, qoftë shumë e vogël në numër, duhet të ketë një gjuhë natyrale të afërt me atë artificiale. Pra, gjuha e librit me gjuhën e përditshme duhet të jetë e përafërt. Përkundrazi, gjeli fenama [po më vjen keq], dëmi i saj është shumë më i madh sesa bukuria e veçantia që ka. Prandaj, ozbilno [seriozisht], Prizrençen duhet ta afrojmë me gjuhët e librave.
Në vend se të mësojmë pak nga ajo gjuhë e pak nga kjo tjetra, duket sikur shumë më mirë do të ishte që të mësohen si duhen gjuhët specifike dhe kështu të pasurohet edhe Prizrençe. Ky fenomen i cili ekziston në qytetin e Prizrenit, duhet të merret dhe të trajtohet, në mënyrë që të dimë se me çfarë kemi të bëjmë.
Si Prizrençefolës që jemi, kjo qasje mund ta ketë efektin e një dushi të ftohtë, por, ashtu si ma ka rrëfyer një Prizrenas kandidat për doktor shkence, kritika ka dalë nga ndërhyrja e fundit në operim mjekësor, për të shpëtuar jetë./Roland Spahiu/